Πού και πώς διατύπωσε ο Αριστοτέλης τις σπουδαίες εξελικτικές βιολογικές του θεωρίες. Πρωτοποριακές θέσεις, αλλά και λάθη του
Στην παλιά Αθήνα υπάρχει ένα βιβλιοπωλείο. Είναι το ομορφότερο που γνωρίζω. Το ανακάλυψα προ δεκαετίας και εκεί βρήκα κάτι θαυμάσιο. Σε ένα ράφι υπήρχε μία σειρά με τόμους, τα μεταφρασμένα έργα του Αριστοτέλη. Σίγουρα εντυπωσιακό, αλλά δεν με ενδιέφερε ιδιαίτερα. Φιλόσοφοι, ποιητές και δραματουργοί μπορεί να λατρεύουν τον Αριστοτέλη, αλλά όχι οι επιστήμονες.
Και τότε άνοιξα έναν τόμο. Το βιβλίο λεγόταν «Περί τα Ζώα Ιστορίαι», η Φυσική Ιστορία των Ζώων. Μιλούσε για φίδια, καρχαρίες και αχινούς, πώς είναι δομημένα, πού ζουν και τι κάνουν εκεί. Ο ένας ισχυρισμός ακολουθούσε τον άλλον, το ένα γεγονός το άλλο, σαν σφυροκοπήματα. Ήταν μεγάλο, πυκνό, απροσπέλαστο και ωστόσο, ήταν μεγαλειώδες.
Ο Αριστοτέλης που μας πρόσφερε την Λογική, την Ποιητική, την Πολιτική Φιλοσοφία, γνώριζε, αγαπούσε και προσπαθούσε να κατανοήσει τον φυσικό κόσμο. Δουλεύοντας δίπλα σε μία λιμνοθάλασσα σε ένα ελληνικό νησί, ερεύνησε, ανέλυσε και κατέγραψε τον κόσμο των ζώων και των φυτών, και μάλιστα με έναν εξ ολοκλήρου νέο τρόπο. Εκεί, ανακάλυψε τάξη σε ένα χάος οργανικής ποικιλότητας και εκεί εφηύρε μία επιστήμη.
Παρ’ ότι ήταν η δική μου η επιστήμη η Βιολογία, δεν την γνώριζα, αλλά και πάλι, δεν την γνωρίζει σχεδόν κανείς. Η Βιολογία του Αριστοτέλη, αλλόκοτη, δύσκολη, ωστόσο θαυματουργή, είχε ξεχαστεί σχεδόν τελείως.
Στη δεκαετία, από τότε που βρήκα εκείνο το βιβλίο στο βιβλιοπωλείο, ζω με τον Αριστοτέλη προσπαθώντας να κατανοήσω τις διεργασίες του λαμπρού μυαλού του. Τι έκανε; Γιατί το έκανε και πώς; Και κυριότερα, γιατί τον έχουμε ξεχάσει; Τον πρώτο και ίσως τον σπουδαιότερο βιολόγο όλων.
Καλλονή Λέσβου
Ο σκωτσέζος ζωολόγος Ντ’ Άρσι Τόμπσον, που μετέφρασε το «Περί τα Ζώα Ιστορίαι», έγραψε, ότι η λιμνοθάλασσα, όπου εργαζόταν ο Αριστοτέλης, βρισκόταν στο αιγαιοπελαγίτικο νησί της Λέσβου. Την ίδια ημέρα επιβιβάστηκα στο βραδινό πλοίο από τον Πειραιά.
Είναι 347 π.Χ. και ο Αριστοτέλης έχει απηυδήσει. Επί 20 χρόνια βρίσκεται στην Ακαδημία Πλάτωνος πρώτα ως μαθητής και έπειτα ως δάσκαλος. Τώρα όμως, ο Πλάτων έχει πεθάνει και υπάρχει μια κενή θέση στην κορυφή. Ποιος θα έπρεπε να γίνει η κεφαλή τής Ακαδημίας; Ο Αριστοτέλης σκέπτεται: «Προφανώς, εγώ». Πνευματικώς ακόρεστος στο φιλοσοφικό φυτώριο, είναι ο καλύτερος. Ο Πλάτων τον αποκαλεί: «Ο Αναγνώστης». Επίσης, είναι αυθεντικός, ίσως υπέρμετρα. Όπως και να έχει, η θέση δίνεται στον ανιψιό του Πλάτωνα. Πολύ καλά, λέει ο Αριστοτέλης. Θα τα μαζέψω και θα πάω κάπου, όπου να με εκτιμούν. Και ξεκινά λοιπόν, ανατολικά, διαπλέοντας το Αιγαίο.
Όσα χρόνια μελετούσα τον Αριστοτέλη, γνώρισα και αγάπησα αυτό το νησί. Ο αγαπητός μου φίλος εδώ, είναι ο Γιώργος Κόκκορης, ένας οικολόγος στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου στην Μυτιλήνη. Εκείνος με πήγε για πρώτη φορά στην λιμνοθάλασσα. Εκείνος με πάει και τώρα. Στις όχθες αυτής της γαλήνιας λιμνοθάλασσας πριν από 23 αιώνες, ο Αριστοτέλης έκανε τόσα πολλά με την πρωτοποριακή του Βιολογία. Εκείνος την γνώριζε ως Πύρρα, σήμερα την λένε Καλλονή, για εμένα όμως είναι η θάλασσα του Αριστοτέλη.
>Η Λέσβος είναι το ιδανικό μέρος για έναν φυσιοδίφη. Σε κανένα άλλο ελληνικό νησί, ο φυσικός κόσμος δεν είναι τόσο ατελείωτα παρών και πλούσια σαγηνευτικός. Στα σύνορα Ευρώπης και Ασίας, η Λέσβος προσελκύει τα πλάσματά της και από τις δύο. Άνοιξη και Φθινόπωρο είναι τόπος ανάπαυσης εκατομμυρίων πτηνών, που αποδημούν μεταξύ Αφρικής και Βορρά.
Ο Φίλιος Ακριώτης, ο επιφανέστερος ορνιθολόγος της Ελλάδας, ζει στο νησί. Με πάει για έναν αριστοτέλειο περίπατο στα έλη και τα δάση εκατέρωθεν της λιμνοθάλασσας. Για εμένα η επιστήμη είναι ένας ατέλειωτος διάλογος για τον κόσμο. Ίσχυε το ίδιο και για τον Αριστοτέλη;
Θεόφραστος, ο Ερέσιος
Ήλθε στην Λέσβο μετά από πρόσκληση του φίλου του, του Θεόφραστου, κάτι, που πιστεύουν πολλοί ακαδημαϊκοί. Ποιoς ήταν όμως, ο Θεόφραστος και τι έκανε; Ήταν βοτανολόγος. Κάποιος φαντάζεται τους δύο άνδρες και φίλους να μοιράζονται τον φυσικό κόσμο. Εγώ θα αναλάβω τα ζώα, λέει ο Αριστοτέλης, εσύ, Θεόφραστε, ανάλαβε τα φυτά. Έτσι γεννήθηκαν η Ζωολογία και η Φυτολογία.
Ο Θεόφραστος ήταν βοτανολόγος.
Ήταν άλλη μία πολύ ξεχωριστή μορφή της εποχής, που μας έχει προσφέρει γραπτές περιγραφές μιας πολύ μεγάλης ποικιλίας φυτών.
Για την ακρίβεια, πολλά από τα σημερινά φυτά έχουν πάρει την επιστημονική τους ονομασία από το όνομα του Θεόφραστου.
Ένα εξαιρετικά αξιόλογο άτομο.
Αναλυτικές περιγραφές
Ο Αριστοτέλης περιγράφει τις μορφές, τις συνήθειες και τα περιβάλλοντα εκατοντάδων ζώων. Λέει, ότι οι χελώνες έχουν καβούκια, συρίζουν, γεννούν αυγά και πέφτουν σε νάρκη. Ότι τα φίδια ζευγαρώνουν περιτυλίγοντας το ένα το άλλο. Περιγράφει τον κύκλο ζωής του τζίτζικα. Αναφέρει ένα πτηνό με ατσαλένιο γαλάζιο φτέρωμα, ένα μακρύ και λεπτό ράμφος, κοντά πόδια, που ζει στα βράχια, προφανώς έναν βραχοτσοπανάκο.
Στρέφει την προσοχή του στα άκρα των νερών. Στα αβαθή, λέει, η βλάστηση είναι πιο λεπτεπίλεπτη και πλούσια απ’ ότι σε οποιονδήποτε κήπο. Υπάρχει ένα είδος κάβουρα με επίπεδα πίσω πόδια, με τα οποία κολυμπά. Λέει. ότι ο ίβις, ο ερωδιός και ο τσικνιάς χρησιμοποιούν τα ράμφη τους ως καλάμι ψαρέματος. Επίσης, ότι οι καλαμοκανάδες είναι πολύ εριστικοί κι ότι δεν έχουν πίσω μεγάλο δάκτυλο.
Περιγράφει επίσης, τον πιο όμορφο από τους μετανάστες της άνοιξης, τον μελισσοφάγο. Ο Αριστοτέλης παρατηρεί την ακόρεστη όρεξη για μέλισσες, πώς φωλιάζουν σε τρύπες που σκάβουν σε όχθες ποταμών και πώς αναπαράγονται. Και έτσι κάθε χρόνο, δίπλα στην λιμνοθάλασσα οι μελισσοφάγοι κάνουν ακριβώς το ίδιο. Αυτός είναι ο φιλόσοφος, που ανακαλύπτει την φύση.
 |
Αριστοτέλης. |
Σε ένα υπέροχο εδάφιο γνωστό ως πρόσκληση στην Βιολογία αναφέρει: Δεν αρκεί απλώς να μελετούμε τα άστρα όσο τέλεια και θεϊκά κι αν είναι. Πρέπει να μελετούμε και τα ταπεινότερα των πλασμάτων, ακόμη κι αν φαντάζουν απεχθή. Κι αυτό επειδή, όλα τα ζώα έχουν κάτι από το καλό, από το θεϊκό, κάτι από το όμορφο.
Το «Περί τα Ζώα Ιστορίαι» βρίθει τόσο από παρατηρήσεις σχετικά με τα πλάσματα, που ζουν μέσα και γύρω από την λιμνοθάλασσα, που δεν μπορεί να προέρχονται όλες από τον Αριστοτέλη. Πρέπει να είχε μιλήσει με ανθρώπους, που γνώριζαν περί ζώων. Όπως ο Δαρβίνος μίλησε με λάτρεις των περιστεριών, έτσι κι ο Αριστοτέλης μίλησε με ψαράδες.
Ανατομία της σουπιάς
Η λιμνοθάλασσα σχεδόν χωρίζει στα δύο το νησί της Λέσβου. Είναι από τις πιο παραγωγικές υδάτινες λωρίδες του ανατολικού Αιγαίου. Φιλοξενεί ένα ζώο, στο οποίο ήταν ιδιαιτέρως αφοσιωμένος ο Αριστοτέλης. Την σουπιά. Οι πρώτες παγίδες είναι άδειες αλλά σίγουρα υπάρχουν σουπιές εδώ. Αυτά τα αλλόκοτα, θαυμάσια ζώα κατακλύζουν την λιμνοθάλασσα και ο Αριστοτέλης έχει πολλά να πει γι’ αυτά. Περιγράφει πώς αλλάζουν χρώμα, πώς εκτοξεύουν μελάνι, όταν φοβούνται. Πώς αναπαράγονται, πώς κυνηγούν με αυτά τα εντυπωσιακά μακριά πλοκάμια. Επίσης το γεγονός, ότι ζουν μόνο έναν χρόνο περίπου.
Ένα από τα αριστουργήματα του Αριστοτέλη είναι η ανατομία της σουπιάς. Ο Αριστοτέλης περιγράφει λεπτομερώς
την ανατομίας της. Περιγράφει τα βράγχια της, τα αναπαραγωγικά της όργανα. Γνωρίζει, ότι οι σουπιές έχουν πολύ
ασυνήθιστη ανατομία, επειδή τα εντόσθια είναι καμπύλα, ούτως ώστε να αφοδεύει με το κεφάλι. Το ορθό τους
έντερο βρίσκεται πολύ κοντά στον εγκέφαλο και τα μάτια κάτω από την κοιλότητα του μανδύα αντίθετα με τα περισσότερα πλάσματα, που έχουν το έντερό τους στην αντίθετη κατεύθυνση από το στόμα τους. Το στόμα, το ράμφος είναι σκληρό και με αυτό δαγκώνει.
Μελετά το εσωτερικό της σουπιάς και βλέπει, ότι το μεγαλύτερο όργανο είναι κάτι μεγάλο και πορτοκαλί, το οποίο ονομάζεται «μύτη» και βρίσκεται στην μέση του σώματος. Πιστεύει, ότι είναι η καρδιά ή έστω το αντίστοιχο της καρδιάς σε μια σουπιά. Δεν είναι. Είναι το συκώτι. Αλλά λόγω του ότι είναι σε κεντρικό σημείο, όπως η καρδιά μας, ισχυρίζεται, ότι είναι το ίδιο πράγμα. Εύκολο να κάνεις αυτό το λάθος και οφείλω να πω, πως οτιδήποτε άλλο κάνει είναι απίστευτα εντυπωσιακό.
Η περιγραφή του Αριστοτέλη για την ανατομία της σουπιάς βελτιώθηκε μόλις τον 17ο αιώνα, όταν ο ολλανδός Γιαν Σουάμερνταμ βρήκε και τις τρεις καρδιές της σουπιάς.
Επιστημονική ταξινόμηση των ειδών
Ίσως να πιστεύατε, ότι ένα τέτοιο βιβλίο θα ήταν ταξινομημένο βάση ειδών, ότι θα υπήρχε ένα κεφάλαιο για τα έντομα, για τις σουπιές, για τις σαύρες κ.ο.κ., αλλά δεν είναι έτσι. Για την ακρίβεια, είναι ταξινομημένο βάση συστήματος. Υπάρχουν τμήματα περί πέψης, αναπαραγωγής και κύκλων ζωής. Έχει τη δομή ενός σύγχρονου εγχειριδίου ζωολογίας ασπόνδυλων. Και αυτό μας λέει, ότι ο Αριστοτέλης δεν συγκεντρώνει απλώς γνώσεις περί φυσικής ιστορίας. Κάνει κάτι πιο συστηματικό. Κάνει επιστήμη.
Και εδώ υπάρχει κάτι παράδοξο. Ο τρόπος, που δόμησε αυτό το βιβλίο ο Αριστοτέλης, μας είναι τόσο οικείος, τόσο όμοιος με τον τρόπο που σκεπτόμαστε τον φυσικό κόσμο και τον τρόπο που κάνουμε βιολογία, που σχεδόν αδυνατούμε να κατανοήσουμε πόσο αυθεντικός ήταν. Ωστόσο, όταν ήρθε σε αυτήν την λιμνοθάλασσα, είδε τα πλάσματα μέσα της, τα ξεχώρισε και κατέγραψε όσα είδε. Ήταν ο πρώτος άνθρωπος, που είχε κάνει κάτι τέτοιο.
Κατανόηση της ανάπτυξης
Το επόμενο βήμα του είναι επαναστατικό. Έχοντας ταξινομήσει τα δεδομένα και τα γεγονότα, αρχίζει να επεξηγεί. Τάσσει τη θεωρία ενάντια στην παρατήρηση. Εφευρίσκει ένα νέο τρόπο κατανόησης του κόσμου. Εφαρμόζει αυτή την μέθοδο σε ένα από τα βαθύτερα βιολογικά ζητήματα. Πώς η ζωή δημιουργείται στο αυγό και στη μήτρα. Θέλει να μάθει πώς, σύμφωνα με τα λόγια του, έρχονται στη ζωή τα έμβια όντα.
Αν θέλετε να κατανοήσετε την ανάπτυξη, πρέπει να μιμηθείτε τον Αριστοτέλη. Να πάτε σε μία φάρμα και να βρείτε γονιμοποιημένο αυγό κότας. Η γοητεία σε αυτό είναι, ότι δεν ξέρεις τι θα δεις, μέχρι να ανοίξεις το αυγό. Μερικές φορές βλέπεις ακριβώς ό,τι είδε ο Αριστοτέλης. Ο Αριστοτέλης θα μελετήσει το αυγό δια γυμνού οφθαλμού.
 |
Μπορούμε να διακρίνουμε με μικροσκόπιο την καρδιά του κοτόπουλου να χτυπά. Είναι ένα έμβρυο μόλις μερικών ημερών. Κείτεται εκεί για λίγο, σε ένα στρώμα λευκωματίνης και λέκιθου. Τα αιμοφόρα αγγεία, οι αρτηρίες και οι φλέβες διακλαδώνονται στον γύρω χώρο. Βλέπετε το κεφάλι του, το μάτι του και πάνω από όλα, βλέπετε την καρδούλα του να χτυπά. |
Ακόμη και οι επικριτές του Αριστοτέλη, του το αναγνωρίζουν αυτό. Είναι ο πρώτος, που άνοιξε ένα αυγό και περιέγραψε το έμβρυο ενός νεοσσού. Είναι ο πρώτος, που περιγράφει την καταγωγή ενός έμβιου όντος. Ο Αριστοτέλης περιγράφει την ανάπτυξη ενός, προφανώς, άψυχου αυγού σε ένα έμβιο πλάσμα, που αναπνέει και ζευγαρώνει.
Το «είδος»
Αν είχε κάνει μόνο αυτό θα άξιζε τον θαυμασμό μας, αλλά θεωρώ, ότι έκανε πολύ περισσότερα. Επιχείρησε και πέτυχε, σε μεγάλο βαθμό, να διεισδύσει στα πιο μύχια μυστικά της ζωής. Γιατί οι νεοσσοί εκκολάπτονται από αυγά κότας; Γιατί όχι και οι χελώνες, τα ψάρια ή τα φίδια; Το ερώτημα ακούγεται τετριμμένο, αλλά δεν είναι. Αφορά την ομοιότητα των απογόνων στους γονείς τους και στην κληρονομικότητα.
Ο Αριστοτέλης ισχυρίστηκε, ότι οι ιδιότητες της ύλης, τα θεμελιώδη δομικά στοιχεία του κόσμου, δεν εξηγούν πώς κατασκευάζεται ένα έμβρυο. Χρειάζεται κάτι άλλο, κάτι, που λαμβάνει από τους γονείς του, κάτι, που το διαμορφώνει. Αυτό το ονόμασε «είδος». Το οποίο είναι τι, ακριβώς; Εδώ δυσκολεύεται ο Αριστοτέλης.
Ο Αριστοτέλης συγκρίνει τα υλικά συστατικά των πραγμάτων, τα στοιχεία, όπως τα αποκαλεί, και την μορφή ή το «είδος» και λέει, ότι τα στοιχεία είναι σαν τα γράμματα Α και Β και μπορούμε να τα συνδυάσουμε ποικιλοτρόπως. Δηλαδή, μπορούμε να έχουμε την συλλαβή ΑΒ ή ΒΑ και η διάταξή τους είναι η μορφή, η οποία διαφέρει κατά περίπτωση. Η μορφή λοιπόν, διαφέρει από τα υλικά συστατικά. Φαίνεται λοιπόν να λέει, ότι σημασία δεν έχει το υλικό, αλλά η διάταξη του υλικού αυτού. Η διάταξη των υλικών συστατικών, όπως η διάταξη των γραμμάτων δημιουργούν τις δύο συλλαβές. Το «είδος» λοιπόν, είναι κάτι σαν πληροφορία ή ένα είδος δραστηριότητας.
Το εντυπωσιακό είναι, ότι χρησιμοποιεί μια μεταφορά για την πληροφορία, την διάταξη των γραμμάτων. Μοιάζει με την μεταφορά μας περί γενετικού κώδικα, περί DNA. Εξ άλλου σημασία δεν έχουν τα υλικά συστατικά του DNA, παρά μάλλον η διάταξη των στοιχείων, που αποτελούν το DNA, τα μόρια, οι πυρηνικοί δεσμοί, αυτή είναι η πληροφορία.
Ζωοτομία
Μία μέθοδος του Αριστοτέλη για την μελέτη των έμβιων ειδών, ήταν η ίδια η απλότητα. Ο Αριστοτέλης έχει έναν ενθουσιασμό για την ζωοτομία, που σήμερα φαντάζει υπερβολική. Περιγράφει πώς αν κόψουμε στην μέση ένα τέτοιο έντομο, παραδόξως θα συνεχίζει να ζει για πολύ ώρα.
Σε αναζήτηση της ψυχής
Πολλοί σύγχρονοι βιολόγοι κάνουν ανατομή σε ζωντανά έντομα, αλλά ελάχιστοι σε χαμαιλέοντες. Ο Αριστοτέλης το έκανε. Αφού τον άνοιξε, παρατηρεί, ότι ο χαμαιλέων αναπνέει ακόμη για αρκετή ώρα. Και οι χελώνες, λέει, συνεχίζουν να κουνούν τα πόδια τους, ακόμη και μετά την αφαίρεση της καρδιάς τους. Δεν ξέρω πόσο θα επιζούσε μία χελώνα χωρίς την καρδιά της και δεν νομίζω, πως έχω την διάθεση να το μάθω. Ωστόσο, η πεποίθηση του Αριστοτέλη, ότι κάποια πλάσματα επιζούν εκπληκτικά πολλή ώρα αφού ξεντεριαστούν, τονίζει ένα από τα βαθύτερα κομμάτια του ερευνητικού του προγράμματος. Διότι, όταν ο Αριστοτέλης αφαιρούσε την καρδιά μιας χελώνας δεν αναζητούσε τίποτε λιγότερο από την ψυχή της.
Οι αρχαίοι Έλληνες αλληγορούσαν την ψυχή ως πεταλούδα. Χρησιμοποιούσαν τη λέξη ψυχή και για τα δύο, κατανοητό γιατί. Η πεταλούδα ξεπηδά από την σκούρα χρυσαλλίδα, ακριβώς όπως και η ψυχή, άυλη και αθάνατη φεύγει από το πτώμα με το θάνατο, ωστόσο συνεχίζει να ζει στον Άδη. Είναι η ψυχή, ένα πνεύμα.
Η άποψη του Αριστοτέλη περί ψυχής διαφέρει πολύ. Θεωρεί, ότι την έχουν όλα τα έμβια όντα, όχι μόνο οι άνθρωποι. Πιστεύει, ότι μύδια και μαλάκια και αστακοί και καβούρια, όλα έχουν ψυχή ή τουλάχιστον είχαν όσο ζούσαν. Διότι ο Αριστοτέλης πιστεύει, πως όταν πεθαίνει ένα έμβιο ον, μαζί του πεθαίνει και η ψυχή του. Αυτή είναι η ψυχή ως βιολογία, ωστόσο, όταν διαβάζετε Αριστοτέλη περί ψυχής, μοιάζει μάλλον μυστηριώδης. Δεν είναι υλική, ωστόσο ελέγχει την ύλη. Δεν είναι ένα όργανο, που μπορείτε να αφαιρέσετε και να κρατήσετε. Είναι κάτι πολύ πιο αφηρημένο. Η ψυχή είναι το δίκτυο διεύθυνσης και ελέγχου, που δημιουργεί ένα πλάσμα. Είναι η ροή θρεπτικών ουσιών σε όλο το σώμα, είναι οι διεργασίες των οργάνων του, οι αισθήσεις, με τις οποίες αντιλαμβάνεται τον κόσμο. Στην περίπτωση ενός ανθρώπου, είναι οι σκέψεις που κάνει.
Είναι αυτό, που οι βιολόγοι του 20ού αιώνα αποκαλούν «το σύστημα». Είναι ο μεταβολισμός ενός πλάσματος και το κύκλωμα γονιδίων και πρωτεϊνών, που το ελέγχουν. Είναι όλοι οι μηχανισμοί, που απορρέουν από την εντροπία και εμποδίζουν τα έμβια όντα να καταρρέουν σε σωρούς αδρανούς μάζας.
Αυτό, που ο Αριστοτέλης αποκαλεί «ψυχή», εμείς το αποκαλούμε «σύστημα». Αυτό, που αποκαλεί «είδος», το αποκαλούμε «γονίδια». Η γλώσσα διαφέρει κατά πολύ, αλλά οι έννοιες είναι πολύ παρόμοιες. Στην καρδιά των δύο θεωριών ζωής βρίσκεται η ιδέα, ότι οι πληροφορίες, που μεταδίδονται από γονιό σε παιδί, γενιά με την γενιά, διαπλάθουν την έμβια ύλη.
Ο δημιουργιστής Πλάτων
Ο Αριστοτέλης πιστεύει, ότι κάθε είδος έχει ένα μοναδικό «είδος», τη δική του συγκεκριμένη ψυχή. Τότε, γιατί υπάρχουν τόσα πολλά είδη; Για εμάς υπάρχουν δύο εξηγήσεις. Μία θρησκευτική, ότι τα δημιούργησε ο Θεός και μία επιστημονική, ότι εξελίχθηκαν.
Ο Αριστοτέλης είχε έναν αμείλικτα επιστημονικό νου, αλλά ζούσε 23 αιώνες πριν από τον Δαρβίνο. Είναι λοιπόν, δημιουργιστής; Ο δάσκαλός του, ο Πλάτων, σίγουρα ήταν. Ο Πλάτων αφηγείται την καταγωγή των ζώων και είναι ένας μύθος του δημιουργισμού με μια ηθικολογική μεταβολή. Ο Θεός δημιούργησε τον κόσμο και ως τιμωρία για διάφορα παραπτώματα μετέτρεψε ορισμένους ανθρώπους σε ζώα. Οι επιπόλαιοι έγιναν πουλιά, οι ποταποί έγιναν σαύρες, φίδια και πλάσματα που έρπουν. Άλλοι έγιναν ψάρια. Μόνο οι συνετοί παρέμειναν άνθρωποι. Όλα αυτά ο Αριστοτέλης τα θεωρεί ανοησίες. Δεν έχει χρόνο για μύθους περί δημιουργίας, περί αρχαίων θεών. Αγαπώ τον Πλάτωνα, είπε, αλλά περισσότερο αγαπώ την αλήθεια.
Η εξέλιξη κατά τον Αριστοτέλη
Ένας οπαδός της εξελιξιαρχίας, λοιπόν; Συμμερίζεται την αντίληψη του Δαρβίνου περί προσαρμογής πλασμάτων στα περιβάλλοντα όπου ζουν. Περιγράφει, πως τα ράμφη των πουλιών είναι κατάλληλα για την τροφή τους. Λέει: Tα πλάσματα είναι σχεδιασμένα για να επιβιώνουν, να αναπαράγονται. Καθιστά επίσης σαφές, ότι δεν υπάρχει επουράνιος δημιουργός. Η φύση σχεδιάζει τα έμβια όντα και μάλιστα θαυμαστά.
Θεωρεί ορισμένα ζώα πιο προηγμένα από άλλα. Υπάρχει μία κλίμακα περιπλοκότητας. Μας λέει, ότι οι πίθηκοι είναι ενδιάμεσοι και σχεδιασμένοι ανάμεσα σε τετράποδα και ανθρώπους, κάτι το οποίο σίγουρα ισχύει.
Όλα ακούγονται πολύ δαρβινικά, αλλά δεν είναι, διότι ο Αριστοτέλης δεν πιστεύει στην εξελιξιαρχία. Είναι κάτι πολύ πιο παράξενο. Ο Αριστοτέλης πιστεύει, ότι ο κόσμος που βλέπουμε μπροστά μας, απλώς υπήρχε πάντα εκεί, απαράλλακτος. Με άλλα λόγια είναι ένας αιωνιοκράτης. Είναι μία δύσκολη έννοια. Ο εννοιολογικός μας κόσμος βασίζεται σε μια μανιχαϊκή μάχη ανάμεσα στη δημιουργία και την εξέλιξη και η αιωνιότητα απλώς δεν αποτελεί επιλογή. Η αιωνιότητα αρνείται την ιστορία. Λέει, ότι το παρελθόν δεν είναι ένας διαφορετικός τόπος, αλλά ο ίδιος, για πάντα και για πάντα και για πάντα.
Αγνοεί τα απολιθώματα
Κάτι, το οποίο μας φέρνει σε ένα από τα πιο αινιγματικά κενά της επιστήμης του. Το γεγονός, ότι δεν αναφέρει τίποτε περί απολιθωμάτων. Δύσκολα κατανοούμε πώς του ξέφυγε κάτι τέτοιο. Βρισκόμαστε στο δυτικό άκρο του νησιού, ανάμεσα στα απομεινάρια ενός αχανούς δάσους, αλλά τα δένδρα είναι πλέον πέτρες.
 |
Απολιθωμένο δάσος Λέσβου. |
Το απολιθωμένο δάσος ήταν δίπλα του!
Κάποιοι λένε, ότι η θεωρία βάζει παρωπίδες στους επιστήμονες. Δεν νομίζω, ότι ισχύει, τουλάχιστον δεν έχει ιδιαίτερη βαρύτητα. Ωστόσο, αν δεν πιστεύετε, ότι το παρελθόν είναι διαφορετικό μέρος κατανοείτε εύκολα, πως θα συγχέατε ένα δάσος με ένα χωράφι πέτρες.
Ένα αρχαίο ηφαίστειο κάλυψε τα δέντρα με στάχτη. Τώρα, μετά από είκοσι εκατομμύρια χρόνια, ακόμη φαίνονται τα φύλλα, ο φλοιός και οι ιστοί τους. Ο φίλος του Αριστοτέλη, ο Θεόφραστος, ιδρυτής της Φυτολογίας, κατοικούσε μερικά χιλιόμετρα μακριά, στην Ερεσό. Άραγε εκείνος τα είδε; Ρώτησα γι αυτό, τον Νικόλαο Ζούρο, τον διευθυντή του Απολιθωμένου Δάσους της Λέσβου: «Ξέρουμε, ότι ο Θεόφραστος γεννήθηκε δίπλα, στην Ερεσό και είμαι βέβαιος, ότι έχει επισκεφθεί το μέρος τουλάχιστον μία φορά. Συνεπώς, κατ’ εμέ, είναι προφανές, ότι θα είχε δει τα απολιθωμένα δέντρα. Θεωρώ κυριολεκτικά απίστευτο πρόσωπα, όπως ο Αριστοτέλης ή ο Θεόφραστος να μην το είχαν δει αυτό».
Ίσως να του διέφυγε τελείως το δάσος. Ίσως να ήταν καλυμμένο. Υποπτεύομαι, ότι ο λόγος, που ο Αριστοτέλης δεν αναφέρει ούτε αυτό, ούτε κανένα άλλο απολίθωμα δεν είναι επειδή δεν τα είδε, αλλά επειδή δεν πίστευε σε αυτά.
Ο ρόλος κάθε είδους
Παρόλα αυτά, το ερώτημα παραμένει. Αν τα είδη δεν δημιουργήθηκαν και αν δεν εξελίχθηκαν γιατί είναι τόσα πολλά;
Ο Αριστοτέλης κατανοεί, ότι υπάρχει μία σύνδεση μεταξύ ειδών με πολύ περίπλοκους τρόπους. Συγκρίνει τον κόσμο με ένα σπίτι, τον ελληνικό «οίκο», από όπου προέρχεται η «Οικολογία». Στο νοικοκυριό του κόσμου λοιπόν, το κάθε είδος έχει τον δικό του ρόλο.
Ο Αριστοτέλης γνωρίζει, ότι τα νοικοκυριά δεν είναι πάντα αρμονικά. Κατανοεί, όπως και ο Δαρβίνος, ότι γίνεται ένας πόλεμος της φύσης. Εκεί όμως, που στον δαρβίνειο πόλεμο κάποια είδη ευημερούν και άλλα εκλείπουν, στους αριστοτέλειους πολέμους οι αντίπαλοι απλώς μάχονται αιωνίως.
Στο νοικοκυριό του Αριστοτέλη όμως, δεν κατοικούν μόνο γήινα πλάσματα. Κατοικούν επίσης, ο Ήλιος, οι πλανήτες και τα άστρα. Η Οικολογία του ασπάζεται τον κόσμο και ο Θεός τα ρυθμίζει όλα. Ένας Θεός, που απλώς σκέπτεται και παρ΄ ότι ο θεός του είναι ο υπέρτατος διανοούμενος αποτελεί και τον λόγο ύπαρξης ζωής στην Γη. Είναι ένα όμορφο, αν και ελαφρώς μυστικιστικό δόγμα, διότι λέει, ότι η φύση που περιέγραψε, ανάτεμνε και κατέταξε ο Αριστοτέλης, είναι στην ουσία ιερή. Και εγώ αν είχα έναν Θεό, αυτός σίγουρα, θα ήταν ο Αριστοτέλης.
Λάθη του Αριστοτέλη
Ο Αριστοτέλης συνέχισε το έργο, που ξεκίνησε στην Λέσβο. Έγραψε ένα βιβλίο περί Ανατομίας, Φυσιολογίας και Εξέλιξης των ζώων. Υπάρχει ένα βιβλίο περί αναπνοής, περί γήρανσης, περί κίνησης. Υπάρχει ένα βιβλίο περί ψυχής. Η επιστημονική του κληρονομιά δεν είναι εκτενής, αλλά μνημειώδης. Αναγνώστηκε, αντιγράφηκε και εκλάπη από ρωμαίους εγκυκλοπαιδιστές, μουσουλμάνους γιατρούς και αντιγραφείς χειρογράφων του Μεσαίωνα. Τον 13ο αιώνα πλέον, διδασκόταν σε όλα τα ευρωπαϊκά πανεπιστήμια. Κατά την Αναγέννηση, λόγιοι μετέτρεψαν τα βιβλία σε καταλόγους με περίτεχνες απεικονίσεις, που έδειχναν τα πλάσματα, που είχε δει ο Αριστοτέλης. Ίδρυσαν μουσεία γεμάτα με φυσικά θαύματα.
Δεν υπερβάλλω λέγοντας, ότι η σύγχρονη Βιολογία θεμελιώθηκε με τον Αριστοτέλη. Και προκύπτει το ερώτημα: γιατί τον έχουμε ξεχάσει; Γιατί δεν έχει θέση στο πάνθεον των σπουδαίων επιστημόνων, δίπλα στον Παστέρ ή τον Δαρβίνο ας πούμε; Ένας λόγος είναι, ότι ένα κομμάτι της Βιολογίας του ήταν απλώς λανθασμένο. Έκανε μεγάλο λάθος για τα χέλια. Λέει, ότι τα χέλια αναπτύσσονται από την λάσπη ποταμών. Γιατί το έλεγε αυτό; Γιατί βασικά, αν δεις χέλια, ιδίως τα μικρά, κρύβονται στη λάσπη. Μπορούν άνετα να μπουν κάτω από την λάσπη και να εξαφανιστούν μέσα της.
Ο Αριστοτέλης παρατήρησε, ότι τα χέλια είναι πολύ ασυνήθιστα πλάσματα. Αν κάνετε μία κοιλιακή τομή, για να δείτε τα εσωτερικά όργανα μέχρι το ορθό έντερο πιο κάτω, βλέπετε, όλα τα όργανα, που θα βρίσκατε σε οποιοδήποτε ψάρι. Όμως, σε ένα συνηθισμένο ψάρι τα αναπαραγωγικά όργανα θα ήταν κάπου γύρω. Οι γονάδες, το σπέρμα και τα ωάρια. Ωστόσο, στα χέλια απλώς δεν τα βρίσκετε ποτέ. Ο Αριστοτέλης το παρατήρησε και δημιουργήθηκε το προφανές ερώτημα. Αν ένα χέλι δεν έχει ωάρια ή σπέρμα, πώς αναπαράγεται;
Είναι ένα εύλογο ερώτημα. Ασφαλώς, δεν θα μπορούσε να γνωρίζει, ότι το ευρωπαϊκό χέλι αναπτύσσει τις γονάδες του σε μια πορεία 9.000 χιλιομέτρων κολύμβησης μέχρι τους τόπους αναπαραγωγής του στην Θάλασσα των Σαργασσών.
Μοιάζει να πιστεύει ότι κάποια είδη πλασμάτων δεν αναπαράγονται. Απλώς εμφανίζονται από το πουθενά, δημιουργούνται αυτογενώς. Παρατήρησε, ότι ορισμένα ζώα δεν προέρχονται από ζώα του ίδιου είδους. Συνεπώς, οι άνθρωποι μπορούν να παράγουν σκώληκες ή ψύλλους. Αυτό το επεκτείνει και σε άλλα ζώα σε άλλα μέρη της φύσης, κυρίως στην θάλασσα, αλλά και σχεδόν σε όλα τα έντομα. Το ερώτημα γιατί το κάνει αυτό, είναι αξιοπερίεργο.
Επί 2.000 χρόνια σχεδόν μετά τον Αριστοτέλη, εξ αιτίας του Αριστοτέλη, ο κόσμος πίστευε, ότι πολλά πλάσματα, έντομα, σαλιγκάρια, μαλάκια δημιουργούνται αυτογενώς. Ότι δεν αναπαράγονταν. Επηρεάστηκε τρομερά η Βιολογία. Σκέτη καταστροφή. Μία από τις λιγότερο καλές θεωρίες του Αριστοτέλη. Ένα από τα ολέθρια λάθη του.
Ο Αριστοτέλης παρατήρησε, ότι η αποσυντεθειμένη σάρκα, συχνά παράγει άλλα πλάσματα. Για παράδειγμα, μια υαλόσαυρα, την οποία βρήκαμε νεκρή στην άκρη του δρόμου. Την ανοίγω για να δω το εσωτερικό της. Η σαύρα έχει μουμιοποιηθεί εξ αιτίας της ζέστης. Βλέπουμε, όπως ίσως περιμέναμε, ότι βρίθει από σκουλήκια. Ο Αριστοτέλης γνωρίζει, ότι οι μύγες προέρχονται από τα σκουλήκια και ότι τα σκουλήκια προέρχονται από την αποσυντεθειμένη σάρκα. Συνεπώς, συμπεραίνει εύλογα, ότι οι μύγες δημιουργούνται αυτογενώς από νεκρά πράγματα.
Ωστόσο, η πεποίθηση του Αριστοτέλη περί αυτογενούς δημιουργίας δεν ήταν ο λόγος που αμφισβητήθηκε. Ήταν μάλλον η αποτυχία της μεθόδου του, που εξέθεσε αυτή την πεποίθηση. Όταν διαβάζω τον Αριστοτέλη νιώθω σα
να διαβάζω το έργο ενός λαμπρού, εκκεντρικού συναδέλφου. Υπάρχουν οι ίδιες λεπτομερείς παρατηρήσεις, η επιχειρηματολογία, οι ίδιες αντιπαθείς αναφορές σε προκατόχους. Λείπει κάτι, όμως. Αυτό, που προσδιορίζει την σύγχρονη επιστήμη. Το πείραμα.
Ένα απλό πείραμα, που δεν έκανε ο Αριστοτέλης, ανατρέπει τη θεωρία της αυτογένεσης. Τοποθετώ δύο φρέσκα ψάρια σε δύο βάζα, καλύπτω το ένα με γάζα και αφήνω το άλλο εκτεθειμένο. Είναι το είδος του πειράματος, που θα μπορούσε να είχε κάνει ο Αριστοτέλης, αλλά δεν το έκανε. Μια εβδομάδα αργότερα εξετάζω τα αποτελέσματα. Το εκτεθειμένο στα στοιχεία ψάρι βρίθει από σκουλήκια. Το ψάρι, που είχε καλυφθεί με γάζα, αντιθέτως, έχει σαπίσει αρκετά, αλλά δεν υπάρχουν σκουλήκια. Αυτό αποδεικνύει, ότι για να πιάσει σκουλήκια η αποσυντεθειμένη σάρκα πρέπει πρώτα να υπάρχουν μύγες, που γεννούν αυγά. Αυτό το απλούστατο πείραμα έκανε ο Φραντσέσκο Ρέντι το 1668. Καταβαράθρωσε τη θεωρία της αυτογενούς δημιουργίας του Αριστοτέλη. Η φήμη του δεν αποκαταστάθηκε ποτέ.
Στην καρδιά αυτής της ιστορίας υπάρχει ένα τραγικό παράδοξο. Η επί 2.000 σχεδόν χρόνια έρευνας του ανθρώπου για τον φυσικό κόσμο, πρώτα ρωτούσε τι πίστευε ο Αριστοτέλης. Τέτοια ήταν η δύναμη του νου του και το πεδίο των ερευνών του, που πάντα είχε μια απάντηση. Και αυτό ήταν το πρόβλημα. Ο Αριστοτέλης ή οι μεταγενέστεροί του, εμπόδισαν την πρόοδο. Ήχησε η πολεμική ιαχή της σύγχρονης επιστήμης: «Μελετήστε τη φύση, όχι τα βιβλία», δηλαδή τα βιβλία του Αριστοτέλη. Εύλογα μετατράπηκε σε ένα σύμβολο του σκοτεινού παρελθόντος. Ήταν ο γίγαντας, που έπρεπε να σφαγιαστεί, ούτως ώστε να διασχίσουμε τις πύλες της φιλοσοφίας και να φτάσουμε στα πράσινα λιβάδια της επιστημονικής αλήθειας.
Ο Αριστοτέλης έμεινε στην Λέσβο μόλις δύο χρόνια. Του πρότειναν να διδάξει το πριγκιπόπουλο Αλέξανδρο, που η ιστορία θα αποκαλούσε «Μέγα». Αργότερα, επέστρεψε στην Αθήνα, όπου ίδρυσε τη δική του φιλοσοφική σχολή. Στοχάστηκε, έγραψε και το 322 π.Χ. πέθανε.
Επίλογος
Τι πρέπει να σκεφτούμε, λοιπόν, για τον Αριστοτέλη; Μήπως θα έπρεπε να τον εγκωμιάζουμε για την προαίσθησή του ή να τον καταδικάσουμε για τα λάθη του; Πιστεύω, ότι δίνει το εξής. Μας λέει, ότι τα πλάσματα είναι ταιριαστά στο περιβάλλον τους, ότι είναι προσαρμοσμένα και ότι αυτό απαιτεί μία εξήγηση. Λέει επίσης, ότι τα περίπλοκα πράγματα όπως τα πλάσματα δεν μπορούν απλώς να μονταριστούν από τις συνιστώσες τους, αλλά χρειάζονται και κάτι άλλο, τις πληροφορίες. Μας λέει επίσης, ότι για να κατανοήσουμε τα έμβια όντα, πρέπει να τα ξεμοντάρουμε, να τα χωρίσουμε στα μεμονωμένα κομμάτια τους. Αλλά, αφού το κάνουμε αυτό, πρέπει να τα μοντάρουμε και πάλι, διότι μόνο έτσι θα κατανοήσουμε πραγματικά πώς λειτουργούν.
Νομίζω, ότι αυτό κάνει τον Αριστοτέλη να μας μιλά σήμερα, διότι αν ο διαχωρισμός ήταν ο σκοπός της Βιολογίας του 20ού αιώνα, η συναρμολόγησή τους είναι ο στόχος του 21ου αιώνα.
Είναι σημαντικός, διότι μας προσφέρει την ίδια τη δομή της σκέψης μας, ακόμη κι όταν δεν το γνωρίζουμε οι ίδιοι. Η σκέψη του ρέει σαν υπόγειο ποτάμι στην ιστορία της επιστήμης μας και αναδύεται ανά διαστήματα ως άλλη μία πηγή με ιδέες φαινομενικά νέες, αλλά ουσιαστικά πολύ παλιές.
Άραγε αυτή η άποψη του Αριστοτέλη είναι αναχρονιστική; Δεν το νομίζω. Είναι τόσο εκτενής, τόσο πρωτεϊκός, που πρέπει να τον διαβάσει κάθε νέα γενιά. Διότι έτσι πάντα βρίσκουν πράγματα στο έργο του, τα οποία διέφυγαν από τους προκατόχους τους.
Ο Αριστοτέλης έγραψε χιλιάδες προτάσεις, τον προσδιορίζει όμως μία, η πρώτη στην μεταφυσική του. Κάθε άνθρωπος, λέει, επιθυμεί να μάθει. Όλες οι μορφές γνώσης όμως, δεν είναι ίσες. Η καλύτερη είναι η αγνή, αμερόληπτη έρευνα για το αίτιο των πραγμάτων. Δεν αμφιβάλλει καθόλου, ότι αυτή η έρευνα είναι ο καλύτερος τρόπος να ξοδευτεί μια ζωή.
Είναι η διεκδίκηση της ομορφιάς και της αξίας της επιστήμης.
Σημείωση:
Ο Αrmand Μarie Lerοi είναι συγγραφέας και καθηγητής εξελικτικής αναπτυξιακής Βιολογίας στο Ιmperial Cοllege του Λονδίνου.
Το παραπάνω κείμενο αποτελείται από εκτεταμένα απομαγνητοφωνημένα αποσπάσματα από το ντοκυμαντέρ του Ηarry Κillas «Αristοtle’s lagοοn», παραγωγής ΒΒC, το οποίο έγραψε και παρουσίασε ο dr Lerοi.
Διαβάστε ακόμα
στην «Ελεύθερη Έρευνα»:
Αριστοτέλεια ανάλυση
Τα αίτια των κοινωνικών επαναστάσεων κατά τον Αριστοτέλη
