Οι Ποµάκοι ως αντικείµενο της επιστηµονικής έρευνας τον 20 αιώνα. Μια μεταπτυχιακή εργασία
Μια μεταπτυχιακή εργασία του Μιλτιάδη Ζερµπούλη (φωτογραφία αριστερά)
που έκανε στο Πανεπιστήµιο Ρουρ, Μπόχουµ, της Γερµανίας
Θέµα: «Die Diskurse über die griechischen Pomaken im 20.Jahrhundert» (Οι Ποµάκοι ως αντικείµενο της επιστηµονικής έρευνας τον 20 αιώνα)
Περίληψη
Ήδη από τις αρχές του 20 αιώνα το θέµα των Ποµάκων της Θράκης ήταν για την ελληνική εξωτερική πολική απόλυτα συνδεδεµένο µε τα επεκτατικά σχέδια της Βουλγαρίας και της Τουρκίας που ως αντίπαλοι στον ελληνικό εθνικισµό διεκδικούσαν τη περιοχή της Θράκης. Το γεγονός πως οι Ποµάκοι δε διέθεταν ιθαγενή τάξη διανοουµένων, τους καθιστούσε αδύναµους και ανυπεράσπιστους απέναντι στους τρείς µεγάλους εθνικισµούς που φιλονικούσαν για την καταγωγή αυτού του µέχρι τότε για την επιστηµονική αλλά και ευρύτερα για τη διεθνή κοινότητα άγνωστου λαού.
Για πολλά χρόνια ακόµα και µετά την υπογραφή της συνθήκης της Λωζάνης οι Ποµάκοι παρέµεναν άγνωστοι στους περισσότερους Έλληνες. Αυτή η άγνοια αλλά και η προσπάθεια απόκρυψης της παρουσίας των Ποµάκων ως ένα λαό µε εµφανώς διαφορετικά εθνοτικά και θρησκευτικά χαρακτηριστικά από την πλειοψηφούσα οµάδα ήταν αποτέλεσµα µιας οργανωµένης στρατηγικής των ελληνικών Κυβερνήσεων, προκειµένου να αποτραπεί η οποιαδήποτε αµφισβήτηση της κυριαρχίας της Ελλάδας στις βόρειες χώρες που µόλις είχαν προσαρτηθεί στο ελληνικό Κράτος. Μετά την υπογραφή του Συµφώνου Φιλίας το 1930 ανάµεσα στην Ελλάδα και την Τουρκία και την ανταπόκριση του Βενιζέλου στο αίτηµα του Μουσταφά Κεµάλ να απελαθούν από την ελληνική επικράτεια οι Ισλαµιστές, υποστηρικτέςτου παλαιού καθεστώτος, γνωστοί και ως «yuz elliliker», προωθήθηκε από την ελληνική κυβέρνηση ο εκτουρκισµός1 των Ποµάκων της Θράκης. Στόχος και των δύο Κυβερνήσεων ήταν να επιτύχουν µε αυτόν τον τρόπο τη πολιτική σταθερότητα των κρατών τους και την κατοχύρωση των συνόρων τους, όπως αυτά ορίστηκαν µε την υπογραφή της συνθήκης της Λωζάνης. Η Βουλγαρία όπως και άλλα Κράτη των οποίων οι εθνικισµοί µετά το τέλος του πρώτου µεγάλου πολέµου δεν ικανοποιήθηκαν, θεωρούνταν για την Ελλάδα και την Τουρκία ως η µεγάλη απειλή για τα κυριαρχικά τους δικαιώµατα στις επίµαχες περιοχές2. Από τη µία η σλαβική διάλεκτος και από την άλλη η ύπαρξη Ποµάκων στην βουλγαρική Ροδόπη επέτρεπε στο επίσηµο Βουλγαρικό Κράτος να υποστηρίζει την άποψη περί Βουλγαρικής καταγωγής των Ποµάκων3.
Η προσπάθεια του επίσηµου Ελληνικού Κράτους , ώστε να αποκτήσουν οι Ποµάκοι τουρκική συνείδηση, υπήρξε τη δεδοµένη στιγµή η µοναδική λύση προκειµένου να στεφθεί µε επιτυχία η εθνική οµογενοποίηση της µουσουλµανικής µειονότητας, που αποτελούνταν άτυπα από τρείς διαφορετικές εθνοτικές οµάδες, αφανίζοντας έτσι οποιοδήποτε στοιχείο που θα δικαιολογούσε την επιχειρηµατολογία της βουλγαρικής πλευράς. Αποδεικτικό για την πολιτική εκτουρκισµού των Ποµάκων που ακολουθούσε η Ελλάδα αυτό το διάστηµα είναι ένα υπόµνηµα που απέστειλαν οι κάτοικοι ενός αµιγώς ποµακικού χωριού, στο οποίο οι Ποµάκοι εξέφραζαν τη δυσαρέσκεια τους για την απόφαση του Ελληνικού Κράτους να απελάσει τους Ισλαµιστές, φοβούµενοι πως το Κράτος σχεδιάζει µια νέα ανταλλαγή πληθυσµών προκειµένου να επιτύχει την επιδιωκόµενη «εθνική καθαρότητα» του πληθυσµού του. Στο υπόµνηµα αυτό οι Ποµάκοι για πρώτη φορά κάνουν λόγο για τη µουσουλµανική τους ταυτότητα την οποία αντιπαραβάλλουν στην τουρκική. Οι Ποµάκοι δηλώνουν µουσουλµάνοι και όχι Τούρκοι, ενώ παράλληλα δηλώνουν την προτίµηση τους και την υποστήριξη τους στο Ελληνικό Κράτος4.
Ένα σηµαντικό µέτρο, το οποίο οδήγησε αναµφισβήτητα στην περεταίρω αποµόνωση και στη κοινωνική και οικονοµική περιθωριοποίηση των Ποµάκων της Ελλάδας ήταν ο αποκλεισµός της περιοχής τους, η απαγόρευση εξόδου και εισόδου από και προς τα ποµακοχώρια, µε απόφαση της κυβέρνησης Μεταξά το 1936. Η Ελλάδα αποφάσισε το 1996 την άρση του µέτρου της Κυβέρνησης Μεταξά, εγκαινιάζοντας µια νέα εποχή στην µειονοτική πολιτική της5.
Τη δεκαετία του πενήντα για πρώτη φορά η ελληνική κυβέρνηση αναγνώρισε επισήµως πως το σύνολο των Μουσουλµάνων µειονοτικών της Θράκης ήταν τουρκικής καταγωγής6. Το 1954 µε απόφαση της κυβέρνησης µετονοµάστηκαν όλα τα µειονοτικά σχολεία της Θράκης από µουσουλµανικά σε τουρκικά. Οι Ποµάκοι ήταν αναγκασµένοι στα πλαίσια µιας πολιτικής που προωθούσε τον εκτουρκισµό τους να απαρνηθούν τη ταυτότητα, τη γλώσσα και την εθνοτική τους ιδιαιτερότητα. Η πολιτική της Ελλάδας αυτό το διάστηµα ήταν εναρµονισµένη µε την ευρύτερη ψυχροπολεµική πολιτική του ΝΑΤΟ στα Βαλκάνια7. Στα πλαίσια αυτής της πολιτικής όλοι οι Μουσουλµάνοι, που µετά τη πτώση της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας έµειναν στα νέα εθνικά κράτη που δηµιουργήθηκαν, θεωρούνταν τόσο από το ΝΑΤΟ όσο και από το Τουρκικό Κράτος ως εθνικά Τούρκοι, προκειµένου µε αυτό τον τρόπο να αποφευχθεί οποιαδήποτε άλλη εθνοτική κατηγοριοποίηση τους που θα απέβαινε µοιραία για τα σχέδια των αντιµαχόµενων εθνικισµών στη περιοχή. Οι Ποµάκοι, εξαιτίας της σλαβογενούς τους γλώσσας και της πεποίθησης αρκετών πως επρόκειτο τελικά για εξισλαµισµένους Βούλγαρους, εκλαµβάνονταν από το ελληνικό κράτος ως κοµµουνιστές, στα πλαίσια της υποτιθέµενης επιρροής που µπορεί να τους ασκούσε η κοµµουνιστική Βουλγαρία. Έτσι οι Ποµάκοι θεωρήθηκαν ιδιαίτερα επικίνδυνοι για την ασφάλεια της Χώρας, ιδιαίτερα εξαιτίας της εγκατάστασης τους στα ελληνοβουλγαρικά σύνορα. Επιπλέον µε τη λογική της πιθανής επέλασης του Κοµµουνισµού από το Βορρά προς την Ελλάδα και κατ´ επέκταση στην υπόλοιπη Ευρώπη, τα βουνά της Ροδόπης αποτελούσαν κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέµου τη πρώτη γραµµή άµυνας της βορειοατλαντικής συµµαχίας8. Με αφορµή την Κλιµάκωση του Κυπριακού προβλήµατος τη δεκαετία του εξήντα και την άνοδο των Συνταγµαταρχών στην Ελλάδα ξεκίνησε για τους µουσουλµάνους µειονοτικούς της Θράκης η δυσκολότερη ίσως εποχή στην Ιστορίας τους. Το δικτατορικό καθεστώς στην Ελλάδα προσπάθησε εξαρχής την «απεθνικοποίηση» των µέχρι τότε υποτιθέµενων Τούρκων µουσουλµάνων της Θράκης, ξεκινώντας µε την άρση της απόφασης Μεταξά και την µετονοµασία των Σχολείων της Θράκης από Τουρκικά σε Μουσουλµανικά9.
Η µειονοτική πολιτική της Χούντας και τα σκληρά µέτρα που αυτή έλαβε µε στόχο να προλάβει τον πλήρη εκτουρκισµό της Θράκης που είχε επιχειρηθεί το προηγούµενο διάστηµα, στηρίχτηκε πάνω στη γνωστή αρχή διακρατικής αµοιβαιότητας που χαρακτήριζε τις ελληνοτουρκικές σχέσεις µετά την υπογραφή της συνθήκης της Λωζάνης. Το ελληνικό κράτος θεωρούσε πως η πολιτική που ακολουθούσε η Τουρκία το τελευταίο διάστηµα µε στόχο να εξαφανίσει ό,τι απέµεινε από τους Έλληνες της Μικρας Ασίας, δε θα έπρεπε να μείνει αναπάντητη10. Η Ελλάδα έπρεπε να ακολουθήσει µια ανάλογη πολιτική στη Θράκη. Η πολιτική αυτή της καταστρατήγησης των δικαιωµάτων των µειονοτικών της Θράκης που εισήγαγε η Χούντα διατηρήθηκε και από τις µετέπειτα «δηµοκρατικές» Κυβερνήσεις της Ελλάδας. Μάλιστα το χρονικό διάστηµα µεταξύ του 1974 και του 1991 ήταν το δυσκολότερο όχι µόνο για τους Ποµάκους αλλά συνολικά για τη µειονότητα της Θράκης11. Το δηµόσιο και κοινωνικό πράττειν των Ποµάκων εµποδίζονταν µε κάθε τρόπο από το Κράτος. Οιαγοραπωλησίες ακινήτων, οι άδειες ανοικοδόµησης ή επιδιόρθωσης ακινήτων, η χορήγηση διπλωµάτων οδήγησης, η λήψη τραπεζικού δανείου ήταν σχεδόν αδύνατο να πραγµατοποιηθούν καθώς οι εντολοδόχοι ήταν µειονοτικοί. Από την άλλη το κράτος προσπαθούσε µε κάθε τρόπο να προσελκύσει Έλληνες στο να αγοράσουν ακίνητα στη Θράκη, διευκολύνοντας την αγορά ακινήτων µε άτοκα δάνεια που θα τους παρείχαν οι τράπεζες. Το Κράτος δεν αναγνώριζε για πολλά χρόνια πτυχία που αποκτήθηκαν από µειονοτικούς στην Τουρκία. Στους Ποµάκους απαγορεύονταν να υπηρετήσουν τον ελληνικό στρατό, ενώ δε µπορούσαν να διοριστούν σε οποιαδήποτε δηµόσια υπηρεσία του ελληνικού κράτους. Στους Ποµάκους δεν αναγνωρίσθηκε ποτέ το δικαίωµα του αυτοπροσδιορισµού, ενώ στους Τούρκους απαγορεύονταν η δηµόσια χρήση του όρου τούρκος, τουρκικός. Όλα αυτά τα µέτρα από τη πλευρά του ελληνικού κράτους στόχευαν στο να αναγκάσουν τους µειονοτικούς από φόβο και δυσαρέσκεια να εγκαταλείψουν την Θράκη.
Η Θράκη παρέµεινε για πολλά χρόνια µια υποανάπτυκτη περιοχή σε ό,τι αφορά την υποδοµή, την οικονοµική της κατάσταση αλλά και το επίπεδο εκπαίδευσης των κατοίκων της. Οι Ποµάκοι ζούσαν στη Ροδόπη αποµονωµένοι και αποκοµµένοι από την υπόλοιπη Ελλάδα, εξαιτίας του ανύπαρκτου οδικού δικτύου αλλά και οποιουδήποτε συγκοινωνιακού µέσου που θα καθιστούσε δυνατή τουλάχιστον την µετακίνηση τους. Η Θράκη θεωρούνταν ως η πλέον φτωχή περιοχή της Ελλάδας. Η απαγόρευση βόσκησης των ζώων στα βουνά της Ροδόπης αλλά και η µετέπειτα αγροτική πολιτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης που προσανατολίζονταν στη µείωση της παραγωγής καπνού αποτέλεσε για τους Ποµάκους ως κατεξοχήν κτηνοτρόφους και καπνοκαλλιεργητές το τελειωτικό χτύπηµα που επέφερε την απόλυτη οικονοµική καταστροφή12. Η οικονοµική δυσπραγία που προκάλεσαν όλες αυτές οι επιλογές αλλά και η αδυναµία των Ποµάκων να µετακινούνται καθηµερινά προς τα αστικά κέντρα του νοµού Ροδόπης και Ξάνθης, αφού η περιοχή τελούσε υπό περιορισµό, οδήγησε σε µαζική µετανάστευση των κατοίκων τόσο στα µεγάλα αστικά κέντρα της Χώρας (Αθήνα, Θεσσαλονίκη) όσο και στο εξωτερικό, κυρίως προς τη δυτική Ευρώπη και συγκεκριµένα στη Γερμανία13.
Παράλληλα η Ελλάδα στο τέλος της δεκαετίας του εβδοµήντα και αρχές της δεκαετίας του ογδόντα άρχιζε να εφαρµόζει µια αναπτυξιακή πολιτική στη περιοχή, µια πολιτική ενδυνάµωσης και τόνωσης της Θράκης. Στόχος του ελληνικού κράτους ήταν να αποτρέψει την ενδεχόµενη ερήµωση της περιοχής λόγω της εγκατάλειψης της και από τους Έλληνες κατοίκους. Ο κύριος φόβος του ελληνικού κράτους ήταν η δυσανάλογη αντιστροφή των µέχρι τότε καταγεγραµµένων πληθυσµιακών στοιχείων της περιοχής που θα έθετε εκ νέου ζήτηµα ελληνικότητας της Θράκης. Μέσα σε αυτό το κλίµα επιχειρήθηκε η ενίσχυση της Βιοµηχανίας µε τη δηµιουργία βιοµηχανικών περιοχών στα µεγάλα αστικά κέντρα του νοµού Ροδόπης και Ξάνθης. Με την εκβιοµηχάνιση της περιοχής δηµιουργήθηκαν νέες θέσεις εργασίας, γεγονός που οδήγησε βαθµιαία στη βελτίωση του βιοτικού επιπέδου των κατοίκων.
Παράλληλα η Ελλάδα στο τέλος της δεκαετίας του εβδοµήντα και αρχές της δεκαετίας του ογδόντα άρχιζε να εφαρµόζει µια αναπτυξιακή πολιτική στη περιοχή, µια πολιτική ενδυνάµωσης και τόνωσης της Θράκης. Στόχος του ελληνικού κράτους ήταν να αποτρέψει την ενδεχόµενη ερήµωση της περιοχής λόγω της εγκατάλειψης της και από τους Έλληνες κατοίκους. Ο κύριος φόβος του ελληνικού κράτους ήταν η δυσανάλογη αντιστροφή των µέχρι τότε καταγεγραµµένων πληθυσµιακών στοιχείων της περιοχής που θα έθετε εκ νέου ζήτηµα ελληνικότητας της Θράκης. Μέσα σε αυτό το κλίµα επιχειρήθηκε η ενίσχυση της Βιοµηχανίας µε τη δηµιουργία βιοµηχανικών περιοχών στα µεγάλα αστικά κέντρα του νοµού Ροδόπης και Ξάνθης. Με την εκβιοµηχάνιση της περιοχής δηµιουργήθηκαν νέες θέσεις εργασίας, γεγονός που οδήγησε βαθµιαία στη βελτίωση του βιοτικού επιπέδου των κατοίκων. Οι Ποµάκοι, αποκλειστικά ο ανδρικός πληθυσµός µεταφέρθηκε στις µεγάλες πόλεις, στη Ξάνθη και την Κοµοτηνή προκειµένου να εργαστεί στις νέες βιοµηχανικές επιχειρήσεις που δημιουργήθηκαν14. Η εσωτερική µετανάστευση των Ποµάκων προς τις µεγάλες πόλεις της Θράκης επηρέασε τον τρόπο ζωής και τις συνήθειες τους. Κυρίαρχοι Θεσµοί και αρχές που αφορούσαν στη θρησκεία και στην οικογένεια, αλλά και συνολικά στο κοινωνικό τους πράττειν, διαφοροποιήθηκαν µέσα από την επαφή τους µε τον πολιτισµικά και κοινωνικά άλλο. Αρκετές οικογένειες Ποµάκων εγκατέλειψαν τα ορεινά χωριά τους και ήρθαν να ζήσουν στις µεγάλες πόλεις. Οι γυναίκες των Ποµάκων µε τον καιρό άρχισαν να διεκδικούν και να παίρνουν τη δική τους θέση µέσα στη κοινωνία, ιδιαίτερα µέσα από την επαγγελµατική τους χειραφέτηση. Η ενδογαµία που κάποτε αποτελούσε για τους Ποµάκους το µοναδικό πλαίσιο αναζήτησης συντρόφου έπαψε να ισχύει στις πόλεις.
Τη δεκαετία του ενενήντα η Ελλάδα υποχρεώθηκε από την Ευρωπαϊκή Ένωση να αλλάξει τη µειονοτική πολιτική της. Η εικόνα της Χώρας ως µέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης αλλά και ως µέλος του Οργανισµού Ηνωµένων Εθνών ήταν ανάγκη να βελτιωθεί15. Στο πλαίσιο αυτό το ελληνικό κράτος αναγκάστηκε να αναστείλει όλα τα κατασταλτικά, περιοριστικά ή οποιαδήποτε άλλα µέτρα καταπίεσης που είχαν κατά καιρούς αποφασιστεί από τις ελληνικές κυβερνήσεις εναντίον των µουσουλµάνων της Θράκης. Στις αρχές της δεκαετίας του ενενήντα δόθηκε προτεραιότητα στην οικονοµική ανάπτυξη της περιοχής µέσω της κατασκευής ενός σύγχρονου οδικού δικτύου, την βελτίωση της υποδοµής και την εκπαίδευση των κατοίκων16.
Επιπλέον έγινε προσπάθεια από το ελληνικό κράτος να ενθαρρυνθούν οι µειονοτικοί προκειµένου αυτοί να συµµετέχουν περισσότερο στην οικονοµική και κοινωνική ζωή του τόπου. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο η ελληνική κυβέρνηση αποφάσισε το 1996 να καταργήσει τις επιτηρούµενες ζώνες στα ποµακοχώρια. Η κατάργηση των επιτηρούµενων ζωνών υπήρξε λυτρωτική και σωτήρια για τους Ποµάκους, καθώς πλέον διευκολύνονταν η επικοινωνία και η κίνηση ανάµεσα στα ποµακικά χωριά ενώ ταυτόχρονα καθιστούσε εφικτή την επικοινωνία των αποµακρυσµένων χωριών της ορεινής Ροδόπης µε τα αστικά κέντρα του νοµού. Το 1997 ίδρυσε το Κέντρο των Ποµακικών ερευνών (ΚΠΕ) µε έδρα την Κοµοτηνή.
Το Κέντρο αυτό αποτέλεσε τον πρώτο επίσηµα αναγνωρισµένο ποµακικό θεσµό στην ελληνική επικράτεια. Οι στόχοι του Κέντρου Ποµακικών ερευνών επικεντρώνονταν στην ανάδειξη της ιδιαίτερης ταυτότητας των Ποµάκων και στην ενθάρρυνση των Ποµάκων στο να συµµετέχουν πιο δυναµικά στην ελληνική κοινωνία ως ισότιµοι Έλληνες πολίτες. Τέλος αποφασίστηκε από το Υπουργείο Παιδείας µε ειδική ρύθµιση η διευκόλυνση των µειονοτικών µαθητών σε περίπτωση που επιθυµούσαν να σπουδάσουν σε ελληνικά πανεπιστήµια να διαγωνίζονται µε τους υπόλοιπους µειονοτικούς για το 0,5% των Θέσεων17.
Η µουσουλµανική µειονότητα της Θράκης θεωρείται και αντιµετωπίζεται µέχρι και σήµερα φοβικά, ως κάτι που απειλεί τα εθνικά συµφέροντα του ελληνικού λαού. Η πλειοψηφία των ελλήνων πολιτικών εκφράζονται σχετικά µε αυτό το θέµα ιδιαίτερα προσεκτικά, καθώς από τη µία δεν επιθυµούν σε καµιά περίπτωση να πληγώσουν τον πατριωτισµό των ψηφοφόρων τους και από την άλλη γιατί φοβούνται τις αντιδράσεις του τουρκικού κράτους.
Το ελληνικό κράτος δεν έχει ακόµα εκχωρήσει στη Μειονότητα της Θράκης το δικαίωµα του αυτοπροσδιορισµού, ενώ τα κοινωφελή ιδρύµατα και τα σχολεία της Μειονότητας λειτουργούν υπό τον απόλυτο έλεγχο του. Είναι ενδιαφέρον το γεγονός πως δηµόσιες αναφορές και τοποθετήσεις ελλήνων ακαδηµαϊκών ή διανοούµενων υπέρ των Μειονοτικών λαµβάνονται σχεδόν ως εθνική προδοσία από την πλειοψηφική οµάδα.
Είναι εποµένως σαφές πως όσο ακόµα η Μειονότητα της Θράκης θα εκλαµβάνεται και από τις δύο χώρες ως κοµµάτι της ελληνοτουρκικής σύγκρουσης, θα είναι για εκείνη πολύ δύσκολο να ενσωµατωθεί πλήρως στην ελληνική κοινωνία ως ισότιµο µέλος.
Υποσημειώσεις
1 Σεβαστή Τρουµπέτα, (Φρανκφούρτη [µ.α.] 1999), σ. 81
2 Ευάνθης Χατζηβασιλείου, Θεσσαλονίκη 1999
3 Ευάγγελος Καραγιάννης, (Μünster 1997), σ. 5-13
4 Υπόµνηµα στον Πρωθυπουργό της Ελλάδας από τους Ποµάκους του χωριού «Ωραίο». Βλ. Θεοφάνης Μαλκίδης, Ν. Κόκκας (Ξάνθη 2006),σ. 75-129
5 Αλέξης Ηρακλείδης, Αθήνα 2001
6 Ronald Meinardus, Kap. 5. Muslims:Turks, Pomaks, Gypsies. Στο: Richard Glogg (London 2002), σ.89
7 Τόσο για την Ελλάδα όσο και για την Τουρκία, ως Χώρες µέλη του ΝΑΤΟ από το 1952 ο Κοµµουνισµός ήταν η μεγαλύτερη απειλή
8 Θεοφάνης Μαλκίδης, (1930-µέχρι σήµερα). Στο: Θεοφάνης Μαλκίδης, Ν.Κοκκας, (Ξάνθη2006), σ.75129
9 Ronald Meinardus, Kap. 5. Muslims:Turks, Pomaks, Gypsies. Στο: Richard Glogg , London 2002
10 Λαµβάνοντας υπόψη τα γεγονότα του Σεπτέµβρη του 1955 αλλά και τα γεγονότα το 1964 ενάντια στους
Έλληνες της Κωνσταντινούπολης. Βλ. Güven Dilek, Bochum 2006
11 Αλέξης Ηρακλείδης, (Αθήνα 2001), σ. 295-332
12 Βλ. Σεβαστή Τρουµπέτα, ( Φρανκφούρτη 1999), σ.145
13 Βλ. ο.π., σ. 140-150
14 Βλ. ο.π. σ.151-158
15 Αλέξης Ηρακλείδης, (Αθήνα 2001), σ. 295-332
16 Ronald Meinardus, Kap. 5. Muslims:Turks, Pomaks, Gypsies. Στο: Richard Glogg , (London 2002), σ. 91-2
17 Νέλλη Ασκούνη, «Η µειονοτική εκπαίδευση στη Θράκη ως ερευνητικό πεδίο. Στο: Μειονότητες στην
Ελλάδα. Επιστηµονικό συµπόσιο 7-9 Νοεµβρίου, (Αθήνα 2002), σ. 313-334
Ο Μιλτιάδης Ζερμπούλης σπούδασε Ιστορία, Κοινωνική και Πολιτισμική Ανθρωπολογία στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης. Έκανε το μάστερ του πάνω στη σύγχρονη ευρωπαϊκή Ιστορία και τις Πολιτικές Επιστήμες στο Ινστιτούτο Ιστορίας (Historisches Institut) του Πανεπιστήμιο Ruhr του Μπόχουμ (RUB) στη Βόρεια Ρηνανία-Βεστφαλία. Δίδαξε Αρχαία Ελληνικά και Νέα Ελληνικά ως ξένη γλώσσα στο Πανεπιστήμιο Ruhr του Μπόχουμ και στο Λαϊκό Πανεπιστήμιο του Ντόρτμουντ (VHs), καθώς και σε άλλους ιδιωτικούς εκπαιδευτικούς φορείς της Γερμανίας. Σήμερα εκπονεί τη διδακτορική διατριβή του στην Πολιτική Ανθρωπολογία στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας στη Θεσσαλονίκη.
Miltiadis Zerboulis
University of Macedonia Balkan, Slavic and Oriental Studies
South East European Studies+10
M.A., Miltiadis Zerboulis
Gastwissenschaftler
Universität Hamburg
Fachbereich Kulturwissenschaften
Institut für Volkskunde / Kulturanthropologie
