Ο «σταυρός», όπως και το αθηναϊκό «τύμπανον», ήταν όργανα βασανιστικών αλλά και ατιμωτικών θανατώσεων. Οι εκτελέσεις γίνονταν πάντοτε σε δημόσιους χώρους ή σε περίοπτη θέση. Το θύμα έπρεπε να εκτεθεί σε κοινή θέα, η αγωνία του να έχει διάρκεια και να γνωστοποιηθεί για εκφοβισμό και παραδειγματισμό. Με πρόσδεση και ανάρτηση ή με ήλωση, η ανασταύρωση προκαλούσε δεος και φρίκη.
Μετά την άλωση της Τύρου (332 π.Χ.) ο Αλέξανδρος θανάτωσε με ανασταύρωση δύο χιλιάδες νέους ─ «εκρέμασε», γράφει ο Διόδωρος ο Σικελιώτης (XVII, 46,4). Στη λατινική μεταφραση το «εκρέμασε» αποδίδεται suspendio afficit. Τον ίδιο μαρτυρικό θάνατο είχε επιφυλάξει και ο τύραννος των Συρακουσών Αγαθοκλής στους ιτυκαίους ύστερα από την ήττα τους ─ «τους δ΄αλόντας εκρέμασε» (Διόδωρος Σικελιώτης, ΧΧ, 55, 2).
Με ανάρτηση, ύστερα από βασανιστήρια, σύμφωνα με όσα λέει ο Πτολεμαίος Λάγου, θανατώθηκε ο Καλλισθένης, που κατηγορήθηκε από τον Αλέξανδρο για συνωμοσία. Αφού τον στρέβλωσαν, τον ανάρτησαν για να πεθάνει ─ «στρεβλωθέντα και κρεμασθέντα αποθανείν» (Αρριανός, Αλεξάνδρου Ανάβασις, IV, 14, 3). Φυσικά, δεν υπάρχει καμία σχέση ανάμεσα στο κρεμάννυμι, ανακρεμάννυμι και στο απαγχονίζω που εμφανiζεται επίσης σε αρχαία κείμενα (Λουκιανός, Ανθολογία Παλατίνη, Δίων Κάσσιος). Ο Ευμένης «συλλαβών εκρέμασε», δηλαδή σταύρωσε, ένα προδότη (Πλούταρχος, Ευμένης, 9).
Ο Αλέξανδρος επίσης «εκρέμασε» πολλούς ινδούς φιλόσοφους για την αντιστασιακή τους δράση (Πλούταρχος, Αλέξανδρος, 59). Ο Ψευδo-Καλλισθένης, στη μυθιστορία του για την εκστρατεία του Αλέξανδρου, γράφει ότι οι τύριοι «ανεσταύρωσαν» τους απεσταλμένους του που αξίωσαν την παράδοση της πόλης (Βίος Αλεξάνδρου του Μακεδόνος και πράξεις, έκδ. Helmut νan ΤhieΙ, Darmstadt 1983, σ. 52).
Σε απειλητικό γράμμα του Δαρείου προειδοποιείται ο Αλέξανδρος ότι «ως αποστάτης ανασταυρωθήση». Με τη σειρά του ο Αλέξανδρος έδεσε πισθάγκωνα τους γραμματοφόρους του Δαρείου και πρόσταξε «απενεχθήναι εις το σταυρωθήναι» (σ. 54). Αργότερα θα δώσει εντολή να σταυρωθούν οι δολοφόνοι του Δαρείου πάνω στον τάφο του ─ «επί τον τάφον ανασταυρωθήναι» (σ. 100).
Ο στρατηγός του Αλέξανδρου Περδίκκας, ύστερα από νίκη του εναντίον του Αριαράθη Α΄, βασιλιά της Καππαδοκίας και την αιχμαλωσία του, τον βασάνισε και τον «ανεσταύρωσεν» οικογενειακώς. «Τούτον μεν ουν και τους συγγενείς αυτού πάντας αικισάμενος ανεσταύρωσε» (Διόδωρος Σικελιώτης, ΧVΙΙΙ, 16, 3).
Γκράφιτι με σατιρική αναπαράσταση της χριστιανικής λατρείας, που απεικονίζει έναν άνδρα,ο οποίος λατρεύει έναν σταυρωμένο με κεφάλι γαϊδάρου. (Ρώμη, 3ος αιώνας μ.Χ.).
Η ποινή του σταυρικού θανάτου ήταν πασίγνωστη στους ασιατικούς και άλλους λαούς, κυρίως στις παρυφές του ελληνικού κόσμου, με διάφορες ονομασίες. Ανασταυρώ, διαπασσαλεύω, ανασκολοπίζω, προσπασσαλεύω (ή προσπατταλεύω), προσηλώ, καθηλώ, κρεμώ, ανακρεμάννυμι, προσαρτώ, αναρτώ. Το πρωταρχικό σχήμα του σταυρού ήταν ένας ξύλινος στύλος στερεωμένος στο έδαφος ή ένα δέντρο.
Δεν είναι γνωστη η διαδικασία αυτού του μαρτυρίου. Από τα συμφραζόμενα, ωστόσο, προκύπτει ότι τη θανάτωση γινόταν με δύο τρόπους:
Ο πρώτος: Πρόσδεση του θύματος σε στύλο, ανάρτηση και ακινητοποίηση με σκοινιά ή με δεσμευτικούς ήλους (καρφιά) που δεν διαπερνούσαν τα μέλη.
Και ο δεύτερος: Ήλωση των άκρων, δηλαδή με τη μεθοδο που γνωρίζουμε από τη σταύρωση του Χριστού.
Το ότι ανασταύρωση, προσπασσάλευση, διαπασσάλευση, ανασκολοπισμός, ανάρτηση και προσάρτηση σημαίνουν σταυρικό θάνατο υποδηλώνεται στα αρχαία κείμενα. Η δυσκολία που αντιμετωπίζουμε είναι να διευκρινισθεί πότε η εκτέλεση γίνεται με αποτυμπανισμό, με ανάρτηση δηλαδή και αργό, αγωνιώδη θάνατο και πότε με προσάρτηση και κάρφωμα των άκρων που σημαίνει βασανιστικό, αλλά γρήγορο τέλος.
Αρκετές αναφορές σε σταυρικούς θανάτους με διάφορες φραστικές παραλλαγές επισημαίνονται στον Ηρόδοτο, στον Πολύβιο, στον Διόδωρο τον Σικελιώτη κ.ά.. Ήταν το κατ’ εξοχήν περσικό βασανιστήριο. Ο σατράπης των Σάρδεων Οροίτης θανάτωσε —μέσα 6ου αιώνα— τον τύραννο της Σάμου Πολυκράτη «με τρόπο που καλύτερα να μην αναφέρω» κι ύστερα τον «ανεσταύρωσε», ιστορεί ο Ηρόδοτος. Έτσι πρέπει να αποδώσουμε το «αποκείνας δε μιν ουκ αξίως απηγήσιος ανεσταύρωσε». Και προσθέτει: «Πολυκράτης δε ανακρεμάμενος...» (ΙΙΙ, 125).
Και ο Ιστιαίος, τύραννος της Μιλήτου (τέλη 6ου αιώνα π.Χ.) ανασταυρώθηκε από τον σατράπη των Σάρδεων ─ «ως απίκετο αγόμενος ες Σάρδεις, το μεν αυτού σώμα αυτού ταύτη ανεσταύρωσαν, την δε κεφαλήν ταριχεύσαντες ανήνεικαν παρά βασιλέα Δαρείον ες Σούσα» (VI, 30, 6). Στις δύο αυτές περιπτώσεις η ανασταύρωση έγινε μετά τη θανάτωση των θυμάτων, για δημόσια έκθεση και ονειδισμό.
Τέλη 6ου αιώνα π.Χ., μια γυναίκα, η βασίλισσα της Κυρήνης Φερετίμη —μητέρα του Αρκεσίλαου Γ΄— εκδικήθηκε τους εχθρούς της εκτελώντας τους στον σκόλοπα, με σταυρικό δηλαδή θάνατο πάνω στα τείχη, γύρω-γύρω ─ «ανεσκολόπισε κύκλω του τείχους»─ για να φαίνονται από παντού (XIX, 67,2).
Ο Ξέρξης καταδίκασε τον βιαστή Σατάσπη «ανασκολοπιείσθαι» (από το «σκόλοψ», πάσσαλος), δηλαδή εκτέλεση πάνω σε στύλο. Κακώς ο Legrand, στη γαλλική έκδοση του Ηρόδοτου ─Les Belles Lettres, 1949─ μεταφράζει το «ανασκολοπιείσθαι» empaler, δηλαδή παλουκώνω, διοβελίζω. Την ίδια έννοια αποδίδουν συνήθως και oι έλληνες συγγραφείς στον ανασκολοπισμό. Δεν πρόκειται όμως για σούβλισμα, αλλά για ένα είδος σταυρικού θανατου.
Ο Κύρος «ανεσκολόπισε» τους ονειροκρίτες μάγους. Και ο Λουκιανός αναφέρει, σε δύο τουλάχιστον σημεία, βασανισμό ή θανάτωση με ανασκολοπισμό. Ο Χάρων προλέγει το φριχτό τέλος του Πολυκράτη («Χάρων», 510). Επίσης στον διάλογο «Αλιεύς ή αναβιούντες», ο πρώτος φιλόσοφος λέει: «Εμοί μεν δοκεί ανεσκολοπίσθαι αυτόν» (571). Ο Διονύσιος Αλικαρνασσεύς: «Και αυτίκα οι μεν εξ οικιών συλληφθέντες οι δε εκ των αγορών αχθέντες ανεσκολοπίσθησαν άπαντες». Και ο Φίλων ο Αλεξανδρινός: «Κελεύων τους ανελόντας ανασκολοπίζεσθαι» (Περί των εν μέρει διαταγμάτων).
Ο Δαρείος Α΄ «ανεσκολόπισε» τρεις χιλιάδες κορυφαίους βαβυλώνιους όταν κυρίευσε την πρωτεύουσά τους. «Των ανδρών τους κορυφαίους ες τρισχιλίους ανεσκολόπισε» (ΙΙΙ, 159). Ο ίδιος ο Δαρείος Α΄ είχε καταδικάσει τον δικαστή Σανδάκη σε ανασταύρωση, επειδή «άδικον δίκην εδίκασε». Του χάρισε, όμως, τη ζωή ενώ βρισκόταν κρεμασμένος στον στύλο ─ «ανακρεμασθέντος ων αυτού λογιζόμενος ο Δαρείος… έλυσε» (VII, 194, 6-9). Τον Δαρείο θα μιμηθούν, αιώνες αργότερα, οι ρωμαίοι με την ομαδική σταύρωση των επαναστατών δούλων.
Κατα την περσική εκστρατεία στην Ελλάδα, ο Ξέρξης, μαθαίνοντας μετά τη μάχη των Θερμοπυλών, ότι ο νεκρός Λεωνίδας ήταν «βασιλεύς τε και στρατηγός λακεδαιμονίων», πρόσταξε να τον αποκεφαλίσουν και να «ανασταυρώσουν την κεφαλή». Να την κρεμάσουν δηλαδή ψηλά σε στύλο ή να την καρφώσουν σε παλούκι (VII, 238, 1-4 και IX, 78, 11-13).
Τo ότι η ανασταύρωση ταυτίζεται με τον ανασκολοπισμό στον Ηρόδοτο προκύπτει και από ένα άλλο σημείο. Μετά τη μάχη των Πλαταιών, ο Λάμπων ο Αιγινήτης πρότεινε στον αρχηγό των σπαρτιατών Παυσανία να εκδικηθεί για την αvόσια μεταχείριση από τους πέρσες του νεκρού Λεωνίδα ανταποδίδοντας τα ίσα στο νεκρό Μαρδόνιο. Οι Πέρσες «αποταμόντες την κεφαλήν (του Λεωνίδα) ανεσταύρωσαν». Τώρα εσύ «Μαρδόνιον ανασκολοπίσας τιμωρήσεαι ες πάτρων τον σον Λεωνίδην» (ΙΧ, 78). Ανασκολοπισμό, ανάρτηση δηλαδή και πρόσδεση σε στύλο, σημαίνει και το «ανασχινδυλεύειν» του Πλάτωνα ─ «τελευτών πάντα κακά παθών ανασχινδυλευθήσεται» (Πολιτεία, Β΄, 362a).
Αλλά και οι αθηναίοι εφάρμοζαν τις περσικές μεθόδους εκτελέσεων κατα τις εκστρατείες τους. Το 479 π.Χ., όταν νίκησαν τους πέρσες κοντά στην Άβυδο, αιχμαλώτισαν τον διοικητή της Σηστού Αρταΰκτη και τον θανάτωσαν προσδένοντάς τον ζωντανό σε σανίδα —«ζώοντα προς σανίδα διεπασσάλευσαν» (VII, 33). Εδώ η σανίδα αποτελεί το όργανο υποδοχής του αναρτημένου σώματος, όπως στην αφήγηση του Πλούταρχου για τις θανατώσεις των σαμίων τριηράρχων και στον ομαδικό ταφο του Παλαιού Φαλήρου. Είναι ο οικείος στους αθηναίους αποτυμπανισμός.
Σε άλλο σημείο ο Ηρόδοτος γράφει για τον Αρταΰκτη ότι, αφού τον προσήλωσαν στη σανίδα, τον κρέμασαν ψηλά, έστησαν δηλαδή όρθια τη σανίδα. «[Προς] σανίδας προσπασσαλεύσαντες ανεκρέμασαν» (ΙΧ, 120, 18 -21). Ο ιστορικός χρησιμοποιεί αλλού το ρήμα «διαπασσαλεύω» και αλλού «προσπασσαλεύω», ενώ με το «ανακρεμώ» ολοκληρώνει και αποσαφηνίζει την εικόνα. Ο Αρταΰκτης τιμωρήθηκε με μαρτυρικό θάνατο ως ιερόσυλος. Διέπραξε μιαρά και ασεβή έργα με γυναίκες μέσα σε ναό ─ «ες του Πρωτεσίλεω το ιρόν Ελαιούντα αγινεόμενος γυναίκας αθέμιστα [έργα] έρδεσκε» (VΙΙ, 33, 9-10).
Βασανιστική εκτέλεση με ήλωση σε σταυρόορθογώνιου σχήματοςκατά τη ρωμαϊκή περίοδο.
Ο συνήθης τύπος σταυρού για θανάτωση με καρφιά ή ανάρτηση είχε σχήμα Τ.
Συχνά αναφέρονται ανασταυρώσεις από τον ιουδαίο ιστορικό Φλάβιο Ιώσηπο ─ «εσθιόμενος εν απόπτω μετά των παλλακίδων, ανασταυρώσαι προσέταξεν ιουδαίων ως ω΄» (Ιουδαϊκή Αρχαιολογία, ΧIII, ΧΧΙΙ).
Βασανιστικές εκτελέσεις με ανασταύρωση γίνονταν και στον ελληνικό χώρο. Η βασίλισσα της Σικυώνας Κρατησίπολις (τέλη 4ου αιώνα. π.Χ.) αντιμετώπισε με τα όπλα τους συμπατριώτες της που επιχείρησαν να την ανατρέψουν. Συντρίβοντας την ανταρσία εξόντωσε πολλούς και τιμώρησε τους πρωταίτιους με σταυρικό θάνατο — «παραταξαμένη και νικήσασα πολλούς μεν ανείλε, συλλαβούσα δε περί τριάκοντα τον αριθμόν ανεσταύρωσεν». (Διόδωρος Σικελιώτης, ΧΙΧ, 67, 2).
Ο Δημήτριος ο Πολιορκητής, όταν κατέλαβε τον Ορχομενό της Αρκαδίας (304 π.Χ.) χρησιμοποιώντας πολιορκητικές μηχανές —«καταβαλών τα τείχη, κατά κράτος είλε την πόλιν»— εκδικήθηκε για τη σθεναρή αντίσταση της φρουράς ανασταυρώνοντας τον διοικητή Στρόμβιχο και ογδόντα συναγωνιστές του «προ της πόλεως» (XX, 103).
Με σταυρικό θανατο εκτελούσε τους εχθρούς του ο τύραννος της Θράκης Διήγυλις (2ος αιώνας π.Χ.). Τους αναρτούσε, γράφει ο Διόδωρος, άλλους σε πασσάλους και άλλους σε δέντρα — «οι μεν επί σκόλοψιν, οι δε επί δένδρεσιν ανηρτώντο» (ΧΧΧΙΙΙ, 15).
Αλλά και οι καρχηδόνιοι θανάτωναν τους εχθρούς τους με πρόσδεση και ανάρτηση σε στύλο. Κατά την πολιορκία του λιβυκού Τύνητα σταύρωσαν αιχμαλώτους μπροστά στην πόλη σε περίοπτη θέση για να τρομοκρατήσουν τη φρουρά — «προσαγαγόντες προς τα τείχη τους περί τον Σπένδιον αιχμαλώτους εσταύρωσαν επιφανώς». (Πολύβιος, Α, 86).
Με τη σειρά τους οι λίβυοι, όταν αιχμαλώτισαν ένα καρχηδόνιο στρατηγό, κατέβασαν από τον «σταυρό» τον Σπένδιο και κρέμασαν τον αιχμάλωτο, ύστερα από σκληρά βασανιστήρια (Α, 86, 6).
Ο Ανίβας, τέλος, κατα την εισβολή του στην Ιταλία, «ανεσταύρωσε τους οδηγούς» του στρατεύματος επειδή παρανόησαν μια διαταγή του. (Πλούταρχος, Φάβιος Μάξιμος, VΙ. Η ποινή του σταυρικού θανάτου επιβαλλόταν συνήθως σε ληστοπειρατές και πλανόβιους φερέοικους. Hermann, Grundsätze und Anwendung der Strafrechts, Göttingen 1885, σ. 83).
Στο μυθιστόρημα του Ξενοφώντος του Εφέσιου «Τα κατ’ Άνθειαν και Αβροκόμην» —τέλη 1ου αιώνα μ.Χ.— γίνεται σαφέστερη η διαδικασία των ανασταυρώσεων χωρίς ήλωση. Ο ερωτευμένος νέος, που κατά τη διάρκεια των περιπετειών και δοκιμασιών του φθάνει στην Αίγυπτο, καταδικάζεται σε σταυρικό θανατο από τον άρχοντα της χώρας —«κελεύει τον Αβροκόμην προσαρτήσαι τω σταυρώ»— στην όχθη του Νείλου, «όπου κρημνός απότομος». Οι δήμιοι, αφού έστησαν τον σταυρό, έδεσαν με σπαρτόσκοινα πάνω στον στύλο τα χέρια και τα πόδια του, τον προσάρτησαν δηλαδή, και τον παράτησαν στην ερημιά να πεθάνει. Εδώ δεν υπάρχει οριζόντια δοκός. Τα χέρια δένονται σε ανάταση στον στύλο. (Λόγος Δ΄, II, 2-3).
Η παλαιότερη αναφορά σε σταυρικό βασανιστήριο είναι μυθική. Στη «Θεογονία» του Ησίοδου. Με διαταγή του Δία, ο τιτάνας Προμηθέας προσηλώνεται στον Καύκασο. «Τον έδεσε με δεσμά αλύπητα και οδυνηρά και μια σφήνα του κάρφωσε στη μέση» (στ. 521-522).
Πιο ακριβολόγος ο Αισχύλος στον«Προμηθέα Δεσμώτη». Έχω διαταγή να σε δέσω με αδιάρρηκτα δεσμά σε τούτο τον έρημο βράχο, λέει ο Ήφαιστος (στ. 19-20). Το Κράτος προστάζει τον θεό της φωτιάς: Χτύπα στα χέρια τους χαλκάδες, με τη βαρειά στο βράχο κάρφωσέ τον — «πασσάλευε προς πέτραις» (στ. 55-56). Την ατσαλόσφηνα μπήξε στα στήθια πέρα ως πέρα — «διαμπάξ πασσάλευε» (στ. 64-65), κρικέλωνε τα πόδια (στ. 71), βάλε του ζώνες στις μασχάλες (στ. 74). Και τώρα χτύπα ως μεσα τα καρφιά (στ. 76).
Σε σταύρωση με καρφιά αναφέρεται ο Λουκιανός στον διάλογο «Προμηθεύς ή Καύκασος». Η καθήλωση γίνεται με απλωμένα τα χέρια του τιτάνα σε δύο βράχους. «Προχώρα, ανέβαινε Προμηθέα», λέει ο Ερμής, «κι άφησε να καρφωθείς σε τούτο το βουνό. Έλα, άπλωσε με το καλό το δεξί σου χέρι. Και συ, Ήφαιστε, δένε, κάρφωνε και χτύπα δυνατά με τη βαρειά» (1-2).
Το ότι η σταυρική θανάτωση γινόταν και με κάρφωμα των άκρων υποδηλώνεται σε ένα περιστατικό που καταγράφει ο Διόδωρος Σικελιώτης ιστορώντας την πολιορκία της βορειοαφρικανικής Ιτύκης από τον τύραννο των Συρακουσών Αγαθοκλή. (Η Utika ήταν αποικία της Τύρου, στα παράλια της σημερινής Τύνιδας. Συμμάχησε με τους ρωμαίους κατά τον τρίτο Καρχηδονιακό πόλεμο και υποκατέστησε την Καρχηδόνα μετά την καταστροφή της).
Πριν μετακινήσει ο Αγαθοκλής τις πολιορκητικές μηχανές προς τα τείχη έδεσε πάνω τους αιχμαλώτους ιτυκαίους, καλύπτοντας με ανθρώπινα σώματα τη θεατή από το κάστρο πλευρά, με την ελπίδα πως οι πολιορκημένοι θα απέφευγαν να βάλουν με όπλα —βέλη, ακόντια, καταπέλτες─ ή με πυρπολικά μεσα εναντίον των άτυχων συμπατριωτών τους. Έτσι οι μηχανές θα μπορούσαν να ζυγώσουν τα τείχη χωρίς απώλειες. Αλλά οι ιτικαίοι δεν δίστασαν διόλου να πλήξουν τα πολιορκητικά μηχανήματα με αποτέλεσμα να εξοντωθούν όλοι οι δεμενοι στις σκαλωσιές συμπολίτες τους. Άλλοι από τους αιχμαλώτους που κρέμονταν —«των κρεμαμένων πολιτών»— δέχτηκαν βέλη κι άλλοι ακόντια. Μερικούς, μάλιστα, τους διαπέρασαν τα «οξυβελή» και τους κάρφωσαν πάνω στα δοκάρια των πολιορκητικών μηχανών, έτσι που φαίνονταν σαν να είχαν υποβληθεί στην τιμωρία και προσβολή του σταυρικού θανάτου (XX, 54).
Σημείωση:
Το παραπάνω κείμενο είναι απόσπασμα
από το βιβλίο του Κυριάκου Σιμόπουλου:
«Βασανιστήρια και εξουσία», εκδ. «Πολιτιστικές
εκδόσεις ΕΠΕ», Αθήνα, 2003.
Ο τίτλος και η εικονογράφηση
έγιναν με μέριμνα της «Ελεύθερης Έρευνας».
