Σκέψεις ενός κυνικού επιστήμονα

Ηθική, κοινωνία, έργο. Ποιά είναι η σειρά; Ποιό έρχεται πρώτο, πώς ακολουθούν τα επόμενα, και γιατί αυτό έχει κάποια σημασία; Θα απαντήσω αντιφατικά: δεν ξέρω. Δύναμαι όμως να υποθέσω. Και για να υποθέσω αρκούν μονάχα μερικά δεδομένα τα οποία ο άνθρωπος διαρκώς βρίσκει λόγω της άγνοιάς του εφόσον διαχωρίσει την προσωπική του πραγματικότητα από την απόλυτη αλήθεια, καθώς και η λογική συνεπαγωγική σκέψη. Μπορώ να υποθέσω όντας ικανοποιητικά σίγουρος πως διαθέτω τουλάχιστον το πρώτο.

Περί ανθρώπινης ηθικής

Η πρωταρχική ιδέα περί απόκτησης γνώσης ηθικών και κοινωνικών αξιών από το υπόλοιπο, μη-ανθρώπινο ζωικό βασίλειο υπονοεί την παράφυση της ανθρώπινης ύπαρξης. Μολονότι ζωντανές οντότητες, είτε αυτές είναι μονά κύτταρα ή πολυκύτταροι οργανισμοί, οργανώνονται σε πολυμερείς ομάδες (αγέλες, σμήνη, ιστούς, αποικίες, βιοφίλμ κ.τ.λ.), καμία αίσθηση ηθικής (μια ανθρώπινη ιδέα/θεώρηση) δεν υφίσταται ως κινητήριος δύναμη στην αύξηση της πολυπλοκότητας. Εξελικτικά, κάθε αλλαγή εξαπλώνεται και σταθεροποιείται, κατά το δοκούν, κατά το αναγκαίο, η πιο συγκεκριμένα, κατά το ευνοούμενο. Και σαφέστατα, το ευνοούμενο για κάθε οργανισμό, μονοκύτταρο ή μη, είναι η ζωική επιτυχία η οποία επιτυγχάνεται σε πρώτο στάδιο μέσω της επιβίωσης μέχρι την αναπαραγωγική ηλικία, και σε δεύτερο στάδιο μέσω της διαιώνισης της γενετικής του σύστασης δια της αναπαραγωγής. Η ανάμειξη και η ποικιλομορφία, πραγματοποιείται επίσης κατά το συμφέρον, μονάχα όταν ένα σκληροτράχηλα δυναμικό περιβάλλον απαιτεί ταχύτατη προσαρμογή, ή σπανιότερα κατά τύχη, όταν η συνάθροιση τυχαίων αλλαγών δημιουργούν μια αναπάντεχη, συμφέρουσα καινοτομία. Ωστόσο πουθενά δεν τίθεται η αίσθηση της κοινωνικής ηθικής.

Ένα απλό παράδειγμα μπορεί να αντληθεί από έναν πληθυσμό βακτηρίων, ο οποίος αποτελείται από δυο σχεδόν πανομοιότυπα βακτηριακά γένη: ένα γένος Α, με γενετικό υλικό ποσότητας α, και ένα γένος Β, με γενετικό υλικό ποσότητας α + β, όπου β , και αποτελεί ένα γονίδιο αντοχής έναντι της τετρακυκλίνης (αντιβιοτικό βακτηριακής προέλευσης). Ας υποθέσουμε την ισόλογη ανάμειξή τους σε μια υγρή, στείρα καλλιέργεια θρεπτικών συστατικών, δηλαδή ένα ουδέτερο περιβάλλον. Λόγω μικρότερης ποσότητας γενετικού υλικού, το γένος Α θα πολλαπλασιαστεί ταχύτερα από ότι το γένος Β μέχρι η καλλιέργεια να εξαντληθεί. Αν πάρουμε ένα δείγμα της πρώτης καλλιέργειας και την χρησιμοποιήσουμε για να εμβολιάσουμε μια δεύτερη στείρα καλλιέργεια (ώς απομίμηση μιας τυχαίας φυσικής καταστροφής), βασιζόμενοι σε νόμους πιθανοτήτων πιθανοτήτων, ο εμβολιασμός θα περιέχει ένα μεγαλύτερο ποσοστό βακτηρίων γένους Α παρά Β. Η διαιώνιση αυτής της διαδικασίας θα οδηγήσει στην κυριαρχία του γένους Α, το οποίο υπό (λανθάνουσας) ανθρωποκεντρικής σκοπιάς φαντάζει σαν να «βιάζεται να φάει και να καλύψει τις θέσεις», πράγμα εγωιστικό. Ουδέποτε τίθεται κάποια «ηθική υποχρέωση» ενός τύπου οργανισμού να βοηθήσει έναν δεύτερο, όταν ο δεύτερος αποτελεί ανταγωνισμό.

Αν ωστόσο η ζωή περιοριζόταν σε τέτοια βαθμού απλότητα, το σχόλιο δεν θα υπήρχε ή και θα γινόταν αντιληπτό. Η ζωή βασίζεται στον ανταγωνισμό: πόλεμος πάντων μεν πατήρ εστί. Κανένας οργανισμός δεν προάγει την ύπαρξή του μέσω της επιβίωσης ενός οργανισμού που τον ανταγωνίζεται. Φαίνεται λογικό πώς το βακτήριο γένους Β, με δεδομένο της επιβίωσής του, θα έπρεπε να αποκτήσει έναν τρόπο για να εξαλείψει το γένος Α. Προηγουμένως, θέσαμε πως το παραπανήσιο γενετικό υλικό β του ομώνυμου βακτηριακού γένους ως ένα γονίδιο αντοχής έναντι ενός αντιβιοτικού. Και γνωρίζουμε περί της ύπαρξης αντιβιοτικών λόγω της ανακάλυψης της πενικιλίνης (Alexander Fleming), μετέπειτα της οποίας έγινε αντιληπτή η σύνθεση αντιβιοτικών από βακτήρια. Αν επαναλάβουμε λοιπόν το πείραμα με τα 2 γένη βακτηρίων και την υγρή καλλιέργεια, με μόνη διαφορά την προσθήκη τετρακυκλίνης, το γένος Β θα υπερισχύσει του γένους Α, καθώς το πρώτο γένος εκφράζει το γονίδιο αντοχής σε αντίθεση με το δεύτερο.

Επομένως μπορούμε να συμπεράνουμε δυο πράγματα. Πρώτον, κάθε οργανισμός πλεονεκτεί από την δική του επιβίωση και εξάπλωση: τα γένη Α και Β ανταγονίζονται, φυσικά, λόγω του φυσικού περιορισμού φυσικών πόρων. Δεύτερον, το ποιό γένος θα υπερισχύσει εξαρτάται από τις συνθήκες: δεν υφίσταται κάποιος απόλυτος νόμος ηθικής που δικαιώνει το ένα είδος έναντι του άλλου, πέρα από την πραγματική επιτυχία. Γίνεται σαφώς αντιληπτό, πως η ζωή βασίζεται στην υπεροχή, η οποία τυγχάνει να συμπίπτει με τις συνθήκες, υπονοώντας πως η τύχη παίζει μεγαλύτερο ρόλο από την ιδέα της ηθικής.

Συμπληρωματικά, και όχι αντιφατικά, προβάλλεται η αύξηση της πολυπλοκότητας μέσω της αύξησης της ποικιλομορφίας. Πολλά γονίδια αντιβιοτικής αντοχής εμπεριέχονται σε πλασμίδια, κυκλικά σώματα γενετικού υλικού, τα οποία μπορεί να πολλαπλασιάζονται και να διανέμονται μέσω των βακτηρίων. Σαφώς αυτό μπορεί από κάποιος να θεωρηθεί ώς μια αλτρουιστική ηθική στάση: το βακτήριο μοιράζεται μια σανίδα σωτηρίας. Δογματικός ωστόσο, θα θεωρήσω πως η υπόθεση πως ένας μονοκύτταρος οργανισμός (βακτήριο) διαθέτει αυτοτελή σκέψη είναι όσο ισότιμη όσο και αυτή που προσάπτει την ίδια ικανότητα στο γενετικό υλικό του (πλασμίδιο). Θα προτείνω στους διαφωνούντες να διαβάσουν «Το Εγωιστικό Γονίδιο» του R. Dawkins.  Εξ΄άλλου, η ανταλλαγή γονιδιακού υλικού ανήκει στην αναπαραγωγή, την οποία ελπίζω κανείς από το κοινό να θεωρεί μια πράξη απαλλαγμένη από εγωισμό.

Κλείνοντας το θέμα περί ηθικής, θα ήθελα να δώσω έμφαση στην θέση μου σε ένα σχετικά απλό σύστημα όπως τα βακτήρια, λόγω της διαύγειας των παρατηρήσεων. Τα ίδια ισχύουν και οξύνονται σε πολυκύτταρους οργανισμούς και στα μετάζωα: το φανταχτερό τρίχωμα ενός παγωνιού, τα σκληρά και σπειρωτά κέρατα του κριαριού, και οι διακεκριμένοι χαυλιόδοντες του θαλάσσιου ελέφαντα έχουν εξελιχθεί λόγω της ατομικής επιτυχίας μέσω της διαιώνισης δια αναπαραγωγής. Όσοι είχαν τα εφόδια για την εποχή, υπερίσχυσαν. Εδώ μπορούμε να δούμε την εξέλιξη ως ένα ουτοπικό φίλτρο προς την βελτιστοποίηση της ζωής. Μα έναντι σε αυτό μπορούμε να κοιτάξουμε τριγύρω μας. Και μπορούμε επίσης να διανοηθούμε πως αν όλοι σε αυτήν την αίθουσα θεωρούμασταν ο αδύναμος κρίκος του ανθρώπινου είδους από την ανθρώπινη πλειοψηφεία, το πόσο εγωιστικά θα το αρνούμασταν προσπαθώντας να φτάσουμε την προσωπική επι/ευτυχία. Επομένως, ευχαριστώντας τους διαφωνούντες για την υποστήριξη του λόγου μου, κλείνω με το πασιφανές: Δεν υπάρχει ηθική. Υπάρχουν τα εφόδια και οι συγκυρίες με τις συνθήκες: ό,τι μας βολέψει, όποτε μας βολέψει.

Περί ανθρώπινης κοινωνίας

Η ανθρώπινη κοινωνία, μου φαντάζει παρόμοια με οποιαδήποτε άλλη. Αφικνούμαστε, επικοινωνούμε, συμβιώνουμε για να ανταγωνιστούμε, αναπαραγόμαστε και φεύγουμε. Ενδεχομένως τα ζώα να ολοκληρώνουν τον κύκλο της ζωής με μεγαλύτερη αξιοπρέπεια. Οι μηχανισμοί είναι, εν τέλει, παράλληλοι.

Η διαφωνία, και η ενόχληση επί της παρουσίας της, φανερώνει διαυγώς την δογματική φύση του ανθρώπου, άρα και την ποικιλομορφία μιας κοινωνίας. Ψάχνουμε τους ομοίους για να συνεργαστούμε, να επιβιώσουμε, να αντλήσουμε δύναμη, ηχώ, εξουσία. Πάντα με πρίσμα την προσωπική μας ανέλιξη, όπως τα οπληφόρα αναπηδούν σε κοπάδια για να σαστίσουν τους θηρευτές ομαδικώς, αλλά πάντα εντονότερα για να παροτρύνουν τον θηρευτή στον πιο αδύναμο του κοπαδιού. Ας μην ξεχνάμε ωστόσο το συμπέρασμα περί σχετικών συγκυριών/καταστάσεων που αντλήσαμε. Διότι παίζει μεγάλο ρόλο στην σεξουαλική αναπαραγωγή.

Η σεξουαλική αναπαραγωγή δεν μπορεί να επιβιώσει μεταξύ ιδίων: η αιμομιξία/ενδογαμία οδηγεί στην μείωση της γονοτυπικής ποικιλότητας, το οποίο οδηγεί στην εξέφραση υπολειπόμενων μεταλλαγμένων/ελαττωματικών γονιδίων (άριστο παράδειγμα αποτελεί η αιμοφιλία σε αριστοκρατικές οικογένειες της Βρετανίας, ή η ανταλλαγή ζώων μεταξύ ζωολογικών κήπων ως προς την ελάττωση της ενδογαμίας). Η ποικιλομορφία είναι, εν μέρη, ζωτικό μας στοιχείο, το οποίο μπορεί να αποφέρει γόνιμους απογόνους. Ωστόσο υπόκειται σε δυναμικές ανάλογα με το περιβάλλον: οργανισμοί οι οποίοι μπορούν να εναλλάσσονται μεταξύ ασεξουαλικής και σεξουαλικής αναπαραγωγής (e.g. κνιδόζωα), προτιμούν το πρώτο υπό σταθερές και σχετικά ήπιες συνθήκες, ενώ το δεύτερο συμβαίνει σε ένα δυναμικά εναλλασσόμενο περιβάλλον. Θαρρώ πως υπό δύσκολες συνθήκες (e.g. πόλεμος, ξενιτιά, ψυχολογική αναταραχή), οι άνθρωποι αναζητούμε το ιδιαιτέρα διαφορετικό, τείνοντας προς στην αύξηση της ποικιλομορφίας και επιτυγχάνοντας την διαιώνιση. Η υπόθεση πως το συναίσθημα αποτελεί κινητήρια δύναμη για την εξασφάλιση και διατήρηση αυτής της πολυπλοκότητας είναι ενδιαφέρουσα, αν και η προστασία συντρόφου/κυοφόρου και το κίνητρο για έργο φαντάζει πιο προσιτό. Αλλά δεν πρέπει να ξεχνάμε, πως η προήγηση της επιβίωσης ενός ανταγωνιστικού οργανισμού είναι μη-βιώσιμη. Και αυτό είναι μια απλή αλήθεια που δεν πρέπει να ξεχνάμε προ κάθε απόφασης.

Επομένως, οι δυναμικές της κοινωνίας διαφαίνονται ως επιπτώσεις της βιολογικής μας φύσης. Συμπερασματικά, και κάπως δηκτικά, ελπίζω να γίνονται κατανοητοί οι λόγοι για τους οποίους τα κοινωνικά συστήματα τα οποία βασίζονται στην ομοιογένεια και μαζικοποίηση, όπως ο κομουνισμός, είναι συστήματα ανάγκης που δεν έχουν βιολογικό μέλλον, καθώς είναι τόσο ωφέλιμα στους ανθρώπους όσο η μονοκαλλιέργεια και η αυτο-αναπαραγωγή.

Εδιμβούργο, 11/11/2016
Φωκίων Σωτ.  Γλυκοφρύδης

Το κείμενο αυτό εγράφη για να δημοσιευτεί σε σχετικό συνέδριο αφιερωμένο στον Αριστοτέλη