Προϊόντα απάτης οι «ανακαλύψεις» του Ερίκου Σλήμανν σε Τροία, Μυκήνες κ.λπ.
Οι δοκιμασίες των ελληνικών πολιτιστικών θησαυρών στον 19ο αιώνα σημαδεύονται από την αρχαιοκαπηλική δράση και τις βαναυσότητες ενός Γερμανού «ομηρολάτρη», ερασιτέχνη αρχαιολόγου, κερδοσκόπου και τυκοδιώκτη, του Ερρίκου Σλήμαν. Θεωρείται «πατέρας της αρχαιολογίας», «δημιουργός της προϊστορικής αρχαιολογίας» και ένας από τους πέντε μεγάλους Γερμανούς της εποχής του — οι άλλοι τέσσερις ο Μάρξ, ο Νίτσε, ο Φρόυντ και ο Βάγκνερ!
Κατέπληξε τον κόσμο με την ανακάλυψη του «θησαυρού του Πριάμου» στο Ισαρλίκ και του «προσωπείου του Αγαμέμνονα» στις Μυκήνες. Ήταν ο «διάπυρος λάτρης της αρχαιότητας» και οι ανασκαφές του «κοσμοϊστορικές». Οι θαυμαστές του μάλιστα, του έδωσαν τον τίτλο του «Μυκηναϊκού». Οι βιογραφίες του ξεπερνούν τις σαράντα και τα άρθρα για τη δράση του ανέρχονται σε χιλιάδες. Όλα, ωστόσο, βασίστηκαν στο μύθο που έπλεξε ο ίδιος για τον εαυτό του. Έχει διαπιστωθεί ότι το 85% των στοιχείων που παραθέτουν οι βιογράφοι του προέρχονται από δικά του κείμενα (εξήντα περίπου χιλιάδες επιστολές, 18 ημερολόγια και «αρχαιολογικές μελέτες»), ένα ατέλειωτο σύμφυρμα ψευδολογιών, που έπλεξαν την προσωπική του φήμη.
Στην πραγματικότητα, ο Σλήμαν υπήρξε ενας πάμπλουτος επιχειρηματίας που ασχολήθηκε με αρχαιολογικές έρευνες —ο «εκατομμυριούχος αρχαιολόγος»— χωρίς ειδική παιδεία και υπευθυνότητα, ένας «δημοφιλής αγύρτης», γνώριμος και φίλος ηγεμόνων, μεγιστάνων και πολιτικών. Σήμερα, αμφισβητούνται η επιστημονική τιμιότητα και το ήθος του. Έγινε διάσημος σε μια εποχή, που οι αρχαιολογικές ανασκαφές απέβλεπαν κυρίως στην ανακάλυψη θησαυρών και στον εμπλουτισμό ιδιωτικών συλλογών και εθνικών μουσείων.
Επί έναν αιώνα οι πλαστογραφίες, οι απάτες και τα ψεύδη του Σλήμαν έμειναν ανεξιχνίαστα. Οι έρευνες όμως των τελευταίων δεκαετιών αποκάλυψαν ότι ο περιβόητος «θησαυρός του Πριάμου» ήταν μια τεράστια συλλογή χρυσών αντικειμένων που συγκέντρωσε από διάφορα σημεία κατά τη διάρκεια ανασκαφών μιας τριετίας και από τουρκικά «αρχαιοπωλεία» και παζάρια. Ο πρώτος βιογράφος του Έμιλ Λούντβιχ, αποκαλεί εύστοχα τον Σλήμαν «χρυσοθήρα».
Κατά τον Γερμανό αρχαιολόγο και ιστορικό του 19ου αιώνα Εrnst Curtius, τον ανασκαφέα της Ολυμπίας, ο Σλήμαν ήταν «τσαπατσούλης και αγύρτης». Ο Adolf Furtwängler, ο σημαντικότερος αρχαιολόγος της γενιάς του Wilamowitz, έγραφε το 1881 για τον Σλήμαν: «Είναι και παραμένει ένας μισότρελος ανθρωπος σε πλήρη σύγχυση που δεν έχει ιδέα για τη σημασία των ανασκαφών του… Έχει πάθος για τον Όμηρο, αλλά κατά βάθος είναι επιχειρηματίας και κερδοσκόπος». Κατά την κρίση του φίλου του F. Max Müller «ο Σλήμαν κατέστρεψε την Τροία για τελευταία φορά». Και η άποψη της συζύγου του Μüller: «Μ’ όλο που ήταν προικισμένος με όσφρηση λαγωvικού, οι αρχαιολογικές του γνώσεις ήταν ελάχιστες και ανακριβείς».
Ψευδόταν και εξαπατούσε, γράφουν οι ερευνητές Calder και Traill, «αλλοίωνε και πλαστογραφούσε στοιχεία, αγόραζε αρχαιότητες και τις παρουσίαζε ως ευρήματα δικών του ανασκαφών εφευρίσκοντας ένα ανύπαρκτο παρελθόν και δωροδοκώντας για να πετύχει τους σκοπούς του». Ήταν κυρίως, ενας ελεεινός αρχαιοκάπηλος. Χάριζε ελληνικές αρχαιότητες σε εστεμμένους και μεγιστάνες της Ευρώπης, για να εξασφαλίσει φιλίες και εύνοιες ή για να ανταποδώσει υποχρεώσεις.
Το 1875 φιλοξενήθηκε από τη βασιλική οικογένεια της Ολλανδίας στη Χάγη. Λίγους μήνες αργότερα έγραφε στη βασίλισσα από την Ελλάδα: «Μόλις σήμερα επέστρεψα στην Αθήνα και η πρώτη μου δουλειά ήταν να διαλέξω από τη συλλογή μου δέκα ταναγραίες για τη Μεγαλειότητά Σας. Συσκεύασα τα αγαλματίδια σε ένα κιβώτιο και θα το προωθήσω σε πρώτη ευκαιρία». Λαθραία εξαγωγή αρχαιοτήτων ως επισφράγιση της βασιλικής εύνοιας. Χάριζε επίσης σε ευρωπαϊκά μουσεία αντικείμενα από την «τρωική» συλλογή του, καλλιεργώντας σχέσεις χρήσιμες για τη μελλοντική αρχαιοκαπηλική του δραστηριότητα.
Οι περιοχές που κατοικούνται για πολλούς αιώνες παρουσιάζουν μια ιδιαιτερότητα. Κάθε γενιά, οικοδομεί πάνω στα απομεινάρια της προηγούμενης. Έτσι, δημιουργείται μια σειρά από στρώματα. Τα βαθιά στρώματα αντιστοιχούν στις παλιότερες γενιές. Στην Τροία υπάρχουν εννέα στρώματα, που αντιπροσωπεύουν 4.000 χρόνια κατοίκησης. Κάθε στρώμα σντιστοιχεί σε μια διαφορετική εποχή της ανθρώπινης ιστορίας. Όμως, ο Σλήμαν δεν είχε ιδέα πώς ─ούτε τον ενδιέφερε άλλωστε ─ να χρονολογήσει τα στρώματα. Η εποχή που ανακάλυψε ήταν τέσσερα στρώματα πιο κάτω. Ήταν της πρώιμης εποχής του Χαλκού. Εν τω μεταξύ, κατά την προσπάθειά του να φτάσει στα βαθύτερα στρώματα χρησιμοποίησε ακόμα και δυναμίτιδα καταστρέφοντας ολοσχερώς τα πιο πάνω.
Τα δημοσιεύματα στον Τύπο και όλα τα γραπτά του αποτελούν ένα συνονθύλευμα ψευδολογιών για προσωπική προβολή και συντήρηση της φήμης του. Ισχυρίσθηκε ότι στον κήπο της κατοικίας του στην Αθήνα ανακάλυψε μια αττική επιγραφή, ενώ την είχε αγοράσει από ιδιώτη. Στην Αλεξάνδρεια αγόρασε μια μαρμάρινη κεφαλή γυναίκας και υποστήριξε ότι πρόκειται για την Κλεοπάτρα. Προμελετημένη απάτη, καταγγέλλει ο Wolfgang Schindler. Καμία σχέση με τη βασίλισσα, όπως διαπιστώνεται από μια απλή σύγκριση με τη μορφή της σε ανάγλυφα και νομίσματα.
Ο «ομηρολάτρης» Σλήμαν εβλεπε την Ιλιάδα και την Οδύσσεια ως αδιαμφισβήτητες ιστορικές πηγές. Έλεγε ότι πίστευε στα ομηρικά έπη όπως στο ευαγγέλιο! Στο πρώτο «αρχαιολογικό» έργο του «Ithaque, le Ρeloponnèse et Troie» (1869) ισχυρίζεται ότι κατά τις ανασκαφές του στην Ιθάκη ανακάλυψε τον… κοιτώνα του Οδυσσέα! Και παραπέμπει στο Ψ της Οδύσσειας και στην αφήγηση του ίδιου του Οδυσσέα για τον «θάλαμον» που έχτισε «πυκνήσι λιθάδεσι» γύρω από μια ελιά και την κλίνη που στέριωσε πάνω στο δέντρο. Βρήκε και πέντε μικρά τεφροδοχεία και απεφάνθη πως είναι η τέφρα του Οδυσσέα και της Πηνελόπης! Και φυσικά, γελοιοποιήθηκε. (Μ’ αυτό, ωστόσο, το σύγγραμμα —σύμφυρμα ανακριβειών, παραμορφώσεων, αποκρύψεων και αυτοεγκωμιασμών— έλαβε doctοrat από το πανεπιστήμιο του Rostock).
Ανασκάπτοντας την Ιθάκη ο Σλήμαν, «διέκρινε» ως και «το δένδρο, από το οποίο ο Οδυσσέας έφτιαξε το νυφικό του κρεβάτι». Για κάποιες τεφροδόχους συμπέρανε στο ημερολόγιό του, πως «είναι αρκετά πιθανό, ότι μέσα στα πέντε μου αγγεία κρατώ τη στάχτη του Οδυσσέα και της Πηνελόπης, και του παιδιού τους!» και τέλος «το μεσημέρι (…) καθήσαμε να φάμε (…) στην αυλή του ανακτόρου του Οδυσσέα». Ο «τάφος του Οδυσσέα» στην Ιθάκη αποδείχτηκε επτά αιώνων μεταγενέστερος.
Στην αυτοβιογραφία του αποκρύπτει επιμελώς όλες τις αρνητικές και σκοτεινές πλευρές των γεγονότων και παραλείπει άλλα που θα αποκάλυπταν την αρχαιοκαπηλική του δράση. Προσθέτει μάλιστα και διάφορες λεπτομέρειες με σκοπό την αυτοπροβολή και τον αυτοεξωραϊσμό που αποδείχθηκαν όλες ψευδείς. Γράφει λ.χ. ότι είχε συνάντηση το 1851 με τον Αμερικανό πρόεδρο Fillmοre, κάτι που δεν συνέβη ποτέ.
Αποκαλύπτονται σήμερα και απάτες στις αρχαιολογικές του εργασίες. Πλαστογράφησε τον απολογισμό μερικών σημαντικών ανασκαφών, όπως της Τροίας και των Μυκηνών. Ακολουθούσε πάντοτε μεθόδους εντυπωσιασμού για να στερεώσει τη φήμη του. Αντικείμενα που εύρισκε σε διάφορους αρχαιολογικούς χώρους τα έκρυβε και ισχυριζόταν αργότερα ότι τα ανακάλυψε όλα μαζί σε ένα σημείο για να προκαλέσει θόρυβο γύρω από το άτομό του. Αγόραζε αρχαιότητες από ιδιώτες και έλεγε πως ήταν ευρήματα δικών του ανασκαφών. Ανέθετε σε χρυσοχόους την κατασκευή πολυάριθμων αντιγράφων και τα παρουσίαζε έπειτα ως αυθεντικά.
Εξιστορώντας ο Σλήμαν την αποκάλυψη του «θησαυρού του Πριάμου» στο Ισαρλίκ ισχυρίζεται πως βρισκόταν πλάι του η Ελληνίδα σύζυγός του και πως εκείνη ανασήκωσε πρώτη τα χρυσά κοσμήματα τυλίγοντάς τα στο σάλι της. Φανταστική η σκηνή, επινόηση του Σλήμαν — η γυναικα του απουσίαζε εκείνη την εποχή στην Αθήνα. Σκοπός του να προσδώσει ρομαντικό και μυθιστορηματικό χαρακτήρα στα ευρήματά του. Όταν αποκαλύφθηκε η σκηνοθεσία αναγκάστηκε να ομολογήσει την ψευδολογία. Γράφει στον Newton, διευθυντή του British Museum (23 Δεκεμβρίου 1873): «Επειδή προσπαθούσα να την κάνω αρχαιολόγο, έγραψα στο βιβλίο μου πως ηταν παρούσα και πως με βοήθησε να ανασύρω τον θησαυρό»…
Ο «θησαυρός του Πριάμου» κατά την «ανακάλυψή» του, στο κεφάλι της Σοφίας Εγκαστρωμένου-Σλήμαν. Στην πραγματικότητα, η φωτογράφιση έγινε πολύ αργότερα. Εκείνη την εποχή η Σοφία δεν ήταν καν στην Τροία. Βρισκόταν στην Αθήνα με την οικογένειά της,
για την κηδεία του πατέρα της.
Όταν η τουρκική κυβέρνηση πληροφορήθηκε ότι στις αρχαιότητες που ήρθαν στο φως κατά τις ανασκαφές του Ισαρλίκ περιλαμβάνονταν χρυσά και αργυρά βαρύτιμα αντικείμενα έσπευσε να απαγορεύσει την εξαγωγή των ευρημάτων και με φιρμάνι προχώρησε στη δήμευση του θησαυρού. Αλλά ο Σλήμαν πρόλαβε και τον φυγάδευσε στην Ελλάδα, με δόλο, απάτη και δωροδοκίες, όπως γράφει ο θαυμαστής του Αλ. Ραγκαβής, πολιτικός και αρχαιολόγος: «Αντέταξε δόλον εις δόλον και, μετά το τέλος των ανασκαφών, εις μεν την οθωμανικήν κυβέρνησιν έπεμψε, προς εκπλήρωσιν των υποχρεώσεών του, πολυπληθείς εν ταις ανασκαφαίς ευρεθέντας μεγάλους και ακεραίους πίθους, τους φύλακας δε διαφεύγων ή δωροδοκών, κατόρθωσε να αποκομίσει εις την Ελλάδα πάντα τα λοιπά ευρήματα».
Από το αθηναϊκό αρχαιοκαπηλικό στρατηγείο του αρχίζει μυστικές επαφές με αρχαιοθηρικά κέντρα της Ευρώπης για την αξιοποίηση των χρυσών ευρημάτων. Η δόλια συμπεριφορά και οι πανουργίες του ενοχλούν τους Έλληνες αρχαιολόγους. Τέλη Δεκεμβρίου 1873 γράφει στον Newton ότι τον εχθρεύονται οι Έλληνες αρχαιολόγοι και θέλουν να τον δυσφημήσουν. Για δύο λόγους. Επειδή είναι πολύ φθονεροί εξαιτίας των αρχαιολογικών του επιτυχιών και επειδή ανησυχούν και φοβούνται μήπως αποσύρει τη συλλογή του από την Ελλάδα. «Είμαι αποφασισμένος να την εκθέσω στη Νεάπολη ή στο Παρίσι». Χρειάζεται όμως διαφήμιση στο εξωτερικό και καταφεύγει στον διευθυντή του British Museum που καραδοκεί ελπίζοντας να αποκτήσει τον «θησαυρό του Πριάμου»: «Μου υποσχεθήκατε ότι θα δημοσιεύσετε ένα άρθρο στη „Saturday Review“ για τις τουρκικές μου αρχαιότητες. Σας παρακαλώ πάρα πολύ μη το ξεχάσετε».
Αυτό που ο Σλήμαν αποκαλούσε «θησαυρό του Πριάμου» ήταν στην πραγματικότητα μύθος και απάτη, όπως προκύπτει από τις έρευνες που έγιναν ύστερα από έναν αιώνα. Ήταν μια συλλογή πολυάριθμων χρυσών αντικειμένων που ήρθαν στο φως κατά τη διάρκεια ανασκαφών μιας τριετίας (1870-1873), γράφει ο καθηγητής Traill. Πολλά από αυτά είχαν αγορασθεί από ιδιώτες στην Τουρκία. Τον περιλάλητο «θησαυρό» τον «ανακάλυψε» στο τέλος των ανασκαφών του Ισαρλίκ. Χρειαζόταν κάποιο εύρημα που θα προκαλούσε πάταγο. Και το πέτυχε. Μέσα σ’ ένα χρόνο έγινε διάσημος και εξασφάλισε άδεια για διενέργεια ανασκαφών στις Μυκήνες.
Ερρίκος Σλήμαν (1822-1890). Γιος λουθηρανού πάστορα. Πολύ «τυχερός αρχαιολόγος». Η λεγόμενη «Μάσκα του Αγαμέμνονα» βρέθηκε τρεις μόλις μέρες πριν την ολοκλήρωση της ανασκαφής, όπως και ο «θησαυρός του Πριάμου» στην Τροία. Στην πραγματικότητα, ο Σλήμαν είχε κίνητρα για την εξαπάτηση. Ήθελε να κλείσει τις ανασκαφές του με θόρυβο.
Ένας σύγχρονός του, ο Charles Merlin, έγραφε στον διευθυντή του Βritish Museum το 1875 ότι κατά τον Γερμανό υπουργό Wagner, ο «θησαυρός του Πριάμου» ήταν «ένα σύμφυρμα αντικειμένων συγκεντρωμένων από εδώ και απ’ εκεί». Και για τους κομπασμούς του: «Όλες οι χήνες του Σλήμαν είναι κύκνοι». Κατά τον Lesley Fitton ο Σλήμαν διακρίθηκε για τη φιλαυτία, την ψευδολογία, την απάτη και την ασυνειδησία που έδειξε στην προσπάθειά του να κερδίσει χρήματα, να αποκτήσει φήμη και μια θέση στην ιστορία.
Την έκταση της αγυρτείας και του τυκοδιωκτισμού του αδίστακτου Γερμανού αρχαιοκάπηλου-«χρυσοθήρα» αποκαλύπτει η αλληλογραφία του με τον διευθυντή του Βρεταννικού Μουσείου. Γράφει στις 26 Ιουλίου 1873 στον C.T. Newton: «Σκοπεύω να χρησιμοποιήσω τον θησαυρό του Πριάμου και τη μεγάλη συλλογή μου ως όπλο εναντίον της ελληνικής κυβέρνησης. Με αίτησή μου στην ελληνική Βουλή ζήτησα το προνόμιο να ενεργήσω ανασκαφές με δαπάνες μου στην Ολυμπία και τις Μυκήνες και υποσχέθηκα την ανέγερση ενός μεγάλου μουσείου για να εναποθέσω όλα τα ευρήματα, ακόμα και τον θησαυρό του Πριάμου και την υπόλοιπη τρωική συλλογή μου και να τα κληροδοτήσω στο ελληνικό έθνος, με τους όρους 1) να έχω την επικαρπία του μουσείου ως τον θάνατό μου και 2) το μουσείο να φέρει το όνομά μου».
Η Βουλή, συνεχίζει ο Σλήμαν, υιοθέτησε την πρόταση και συνέστησε στον υπουργό Παιδείας Καλιφρονά να προχωρήσει σε υπογραφή συμφωνίας. «Αλλά για λόγους που εκείνος γνωρίζει, αντί να συμμορφωθεί, εκχωρεί στην πρωσσική κυβέρνηση το δικαίωμα ανασκαφής στην Ολυμπία. Σε μένα πρόσφερε μόνο τις Μυκήνες και ένα παράσημο. Τα απέρριψα όμως και τα δύο με περιφρόνηση γιατί κολακεύομαι να πιστεύω ότι με τις ανακαλύψεις μου στην Τροία έχω δικαίωμα να αξιώσω την ευγνωμοσύνη όλου του κόσμου και κυρίως της Ελλάδας. Αποφάσισα, λοιπόν, να διακόψω κάθε σχέση με την Ελλάδα και να ασχοληθώ με ανασκαφές στην Ιταλία, όπου είμαι σίγουρος ότι θα με καλοδεχτούν αν απλώς τους υποσχεθώ την ανέγερση μουσείου στη Νεάπολη ή στο Παλέρμο όπου θα εναποθέσω τα ευρήματά μου, κληροδοτώντας και το κτίριο και τη συλλογή στο ιταλικό έθνος. Κάτω από αυτές τις συνθήκες είμαι πρόθυμος να πουλήσω στο μουσείο σας (στο British Museum) τον θησαυρό του Πριάμου και ολόκληρη την υπόλοιπη συλλογή μου, μαζί με τον περίφημο Φοίβο Απόλλωνα που σήμερα ειναι γενικά παραδεκτό ότι ανήκει στα τέλη του 4ου αι. π.Χ….
»Έχω δικαίωμα επανεξαγωγής των τρωικών αρχαιοτήτων μου γιατί φρόντισα να τις καταγράψω στο τελωνείο. Σας πληροφορώ, εντελώς εμπιστευτικά, για την προθυμία μου να σας πουλήσω τη συλλογή εξαιτίας της σημασίας της και ειδικά του θησαυρού του Πριάμου, που τις τελευταίες εβδομάδες προσελκύει στην κατοικία μου μεγάλα πλήθη περιέργων. Έχω γίνει εδώ εξαιρετικά αγαπητός και μ’ όλο που δεν έχω ανάγκη από δημοτικότητα, πρέπει να μη χάσω τη φιλία αυτών των καλών ανθρώπων πριν από την ώρα της ρήξης».
Η επιστολή ειναι αποκαλυπτική για το ήθος του Σλήμαν. Εκβιαστής, τυκοδιώκτης, κερδοσκόπος, ανενδοίαστος αρχαιοκάπηλος, διεφθαρμένος. Η ελληνική κυβέρνηση αρνήθηκε να ικανοποιήσει τις αξιώσεις του Σλήμαν για την Ολυμπία, επειδή υπέκυψε σε άλλους εκβιασμούς. Αυτή τη φορά δέχτηκε πιέσεις από την Πρωσσία εν όψει του Συνεδρίου του Βερολίνου, όπου θα κρινόταν η προσάρτηση της Θεσσαλίας στην Ελλάδα και παραχώρησε το δικαίωμα ανασκαφών στην Ολυμπία στον Γερμανό Curtius! Ήταν ουσιαστικά δικαίωμα λεηλασίας των αρχαιοτήτων…
Υπήρχαν βέβαια και οι αντιδράσεις των Ελλήνων αρχαιολόγων και διανοουμένων που γνώριζαν καλά τους τυκοδιωκτισμούς, τις χρυσοθηρικές βλέψεις και κυρίως τις επιστημονικές βαρβαρότητες του Σλήμαν. Γράφει στο ημερολόγιό του ο Γερμανός αρχαιοκάπηλος: «Οι προτάσεις μου στην ελληνική κυβέρνηση να χτίσω με έξοδά μου ένα μουσείο αν μου εκχωρήσουν το αποκλειστικό δικαίωμα ανασκαφών στις Μυκήνες και στην Ολυμπία δεν έγιναν δεκτές. Γιατί όλοι οι έλληνες διανοούμενοι με μισούν. Θα μπορούσαν να με σταυρώσουν, να με ψήσουν ζωντανό, να με παλουκώσουν. Γι’ αυτό κι εγώ έκανα στροφή προς την Ιταλία».
Όταν ήταν ήδη 47 ετών ο Σλήμαν, χωρισμένος με δυο παιδιά, έγραψε στον φίλο του Αρχιεπίσκοπο Αθηνών Θεόκλητο, ότι ήθελε να βρει μια νέα κι όμορφη γυναίκα από την Ελλάδα, για να ξαναπαντρευτεί. Ο Αρχιεπίσκοπος του προξένεψε την ανήλικη τότε ξαδέλφη του, Σοφία Εγκαστρωμένου, κόρη αθηναίου υφασματέμπορα. Σε λίγους μήνες έγινε ο γάμος, ο οποίος σκανδάλισε την Αθήνα, λόγω της μεγάλης διαφοράς ηλικίας. Η κοπέλα δεν ένιωσε ποτέ ευτυχισμένη δίπλα στον κατά τριάντα τουλάχιστον χρόνια μεγαλύτερο σύζυγό της.
Απαντώντας το Βρεταννικό Μουσείο (30 Οκτωβρίου 1873) στις προτάσεις του Σλήμαν ερωτά για τις χρηματικές απαιτήσεις, ζητεί φωτογραφίες των αντικειμένων και θέτει ως προϋπόθεση της συναλλαγής την επιτόπια εξέταση της συλλογής. Και το κυριότερο: Για να αγορασθεί ο «θησαυρός του Πριάμου» πρέπει να μεταφερθεί το ταχύτερο στο Λονδίνο. Σε πολυσέλιδη επιστολή του ο Σλήμαν ορίζει την τιμή σε 50.000 λίρες. Αποκλείει, ωστόσο, τη μεταφορά των ευρημάτων στην Αγγλία, επειδή η συλλογή ειναι τεράστια — περιλαμβάνει χιλιάδες αντικείμενα. Προσφέρεται όμως για ευκολίες πληρωμής, εξόφληση σε μια πενταετία. «Σας στέλνω, εντελώς εμπστευτικά, αυτές τις φωτογραφίες και απαιτώ την επίσημη υπόσχεσή σας ότι δεν θα γίνουν αντίγραφα». Στην ανταπάντησή του ο διευθυντής του Βρεταννικού Μουσείου χαρακτηρίζει εξωφρενικό το ποσό που αξιώνει ο Σλήμαν. Ένα μήνα αργότερα ταξιδεύει στην Αθήνα.
Αλλά ο Γερμανός αγύρτης δεν περιορίζεται στις διαπραγματεύσεις με τους Άγγλους. Επειδή φοβάται πως η Τουρκία θα διεκδικήσει την επιστροφή των αρχαιοτήτων του Ισαρλίκ εξαιτίας της λαθραίας εξαγωγής —και το έκανε— σχεδιάζει τη μεταφορά του χρυσού θησαυρού στη Γαλλία. Τον Ιούνιο του 1873 ενημερώνει τον πράκτορα και διαχειριστή των επιχειρήσεών του στο Παρίσι, P. Beaurain, για τα χρυσάφια της Τροίας, εκμυστηρεύεται τους φόβους του και αποκαλύπτει τις αρχαιοκαπηλικές και δόλιες προθέσεις του:
«Στον θησαυρό υπάρχουν 60 ενώτια, δύο πελώρια κοσμήματα κεφαλής, μια μεγάλη φιάλη και τρία κύπελα από συμπαγή χρυσό και μεγάλος αριθμός από ασημένια αντικείμενα ανυπολόγιστης αξίας για την επιστήμη. Αν δημοσιευθεί στον Τύπο η είδηση για την ανακάλυψη υπάρχει φόβος να αξιώσουν οι Τούρκοι τον μισό θησαυρό. Βέβαια, θα υποστηρίξω στα ελληνικά δικαστήρια πως τα αγόρασα. Κι ότι μόνο για τη δόξα ισχυρίσθηκα πως τα βρήκα στο ανάκτορο τον Πριάμου. Ωστόσο, φοβάμαι και σε παρακαλώ να μου πεις αν υπάρχει στο Παρίσι ένας χρυσοχόος απόλυτης και δοκιμασμένης εμπιστοσύνης για αναπαραγωγή πανομοιότυπων. Αλλά δεν πρέπει να με προδώσει και πρέπει να συμφωνήσει λογική τιμή. Θα μπορούσε ακόμα να κατασκευάσει απομιμήσεις των αργυρών αγγείων χρησιμοποιώντας γαλβανισμένο χαλκό. Να πείς ότι τα αντικείμενα προέρχονται από τη Νορβηγία. Και προσοχή μη σου ξεφύγει η λέξη Τροία».
Γιατί ζητούσε αντίγραφα των χρυσών και αργυρών εύρημάτων ο Σλήμαν; Ασφαλώς για άνομους, ανήθικους και κερδοσκοπικούς σκοπούς. Φοβόταν την εμπλοκή σε δικαστικό αγώνα με τους Τούρκους και σχεδίαζε ίσως να προσφέρει πλαστές αρχαιότητες. Μπορεί επίσης να απέβλεπε στην πώλησή τους σε ξένα μουσεία. Στο μεταξύ ο πράκτοράς του στο Παρίσι τον πληροφορεί ότι βρέθηκε ο κατάλληλος χρυσοχόος — είναι διάσημος, έμπιστος και εχέμυθος: «Με διαβεβαίωσε ότι είναι σε θέση να αναλάβει την αναπαραγωγή οποιουδήποτε αντικειμένου σε λογική τιμή».
Τελικά, φαίνεται πως ο Σλήμαν ανακάλυψε στην Αθήνα τον κατάλληλο χρυσοχόο για την επιχείρηση των πλαστών αρχαιοτήτων. Πιστεύεται μάλιστα ότι μερικά αν όχι τα περισσότερα από τα αντικείμενα του «θησαυρού του Πριάμου» είναι κατασκευάσματα αυτού του αθηναίου τεχνίτη (βλ. Guardian, 11 Αυγ. 1875). Στο μεταξύ, η οθωμανική κυβέρνηση καταφεύγει στις ελληνικές Αρχές και ζητεί κατάσχεση του κλοπιμαίου θησαυρού. Τούρκοι επίτροποι και Έλληνες δικαστικοί και αστυνομικοί σπεύδουν στην κατοικία του Σλήμαν. Αλλά δεν βρήκαν απολύτως τίποτα. Κι όταν ρωτήθηκε από τους δικαστικούς που βρίσκονται οι αρχαιότητες της Τροίας απάντησε: «Δεν έχω ιδέα! Φαίνεται πως ήρθε τη νύχτα ο Πρίαμος και τα άρπαξε!».
Αφηγείται ο Αλ. Ραγκαβής: «Όταν όμως την επαύριον απήλθον εις την οικίαν του μετά δικαστικών κλητήρων προς εκτέλεσιν της αποφάσεως, ουδέν εύρον εν αυτώ, ανακριθείς δε ο Σλήμαν απήντησεν αφελώς ότι απορεί και ο ίδιος τι έγιναν όλαι εκείναι αι αρχαιότητες και πρέπει να υποθέση ότι επειδή ήσαν κτήματα του Πριάμου, πιθανώς ο Πρίαμος, επελθών, τας απεκόμισε δια νυκτός, εκείνος μόνον οίδε πού. Άλλην εξήγησιν η αστυνομία και οι Οθωμανοί επίτροποι δεν ηδυνήθησαν να λάβουν παρ’ αυτού».
Οι Τούρκοι θα προσφύγουν στην ελληνική Δικαιοσύνη και θα διεκδικήσουν αποζημίωση για τον «απολεσθέντα» θησαυρό προσκομίζοντας τον κατάλογο των ευρημάτων που ο ίδιος ο Σλήμαν είχε δημοσιεύσει. Η πρωτόδικη απόφαση ήταν απορριπτική. (Αρχικά το δικαστήριο αποφαίνεται ότι δεν έχει αρμοδιότητα να κρίνει διενέξεις μεταξύ ξένων. Η υπόθεση παραπέμπεται στην Αυλή που… αποφασίζει ότι ναι, το δικαστήριο έχει αρμοδιότητα να προχωρήσει στην εκδίκαση). Αξίζει να σημειωθεί η κωμική επιχειρηματολογία του συνηγόρου του Σλήμαν: «Η Τροία κατακτήθηκε από τους Έλληνες κατά την εκστρατεία τους υπό την ηγεσία του Αγαμέμνονος. Ο Σλήμαν, Έλλην υπήκοος σήμερα, ξαναβρήκε τον θησαυρό του Πριάμου. Επομένως ο θησαυρός ανήκει στην Ελλάδα, σύμφωνα με το δίκαιο του κατακτητή»!
Η τουρκική κυβέρνηση θα εφεσιβάλει την απόφαση του πρωτοδικείου. Το εφετείο υιοθέτησε την προσφυγή και ανέτρεψε την πρωτόδικη απόφαση. Ο Σλήμαν θα προσφύγει στον Άρειο Πάγο. Τρομοκρατημένος ο Γερμανός αρχαιοκάπηλος εκλιπαρεί τον διευθυντή του Βρεταννικού Μουσείου Newton να βεβαιώσει ψευδώς ότι ο χρυσός θησαυρός της Τροίας για τον οποίο είχε ζητήσει 50.000 λίρες, είναι ευτελούς αξίας. Ιδού το κείμενο της αποκαλυπτικής επιστολής του Γερμανού απατεώνα:
«Μετά λύπης σας πληροφορώ ότι η τουρκική κυβέρνηση προσέφυγε στο εφετείο και ο Τούρκος πρεσβευτής, με απειλές και υποσχέσεις κατόρθωσε να πείσει τη σημερινή θλιβερή ελληνική κυβέρνηση να ασκήσει σκληρές πιέσεις στους ταλαίπωρους δικαστικούς που ανέτρεψαν την απόφαση και επέβαλαν προσωρινή κατάσχεση της τρωικής συλλογής μου. Αλλά όπως και σείς θα καταλάβατε είχα εξαφανίσει ολόκληρη τη συλλογή και η αστυνομία δεν βρήκε ούτε κεραμιδοκόμματο. Τώρα καταφεύγω στον Άρειο Πάγο και ελπίζω ότι οι τουρκικές αξιώσεις θα απορριφθούν γιατί αυτοί οι δικαστές καλύπτονται από τη μονιμότητα και δεν μπορεί να τους πιέσει αυτη η βρωμοκυβέρνηση (this foul government). Αν χάσω τη δίκη θα γίνει δίωξη, θα εκτιμηθεί η κρυμμένη συλλογή από το δικαστήριο και θα υποχρεωθώ να καταβάλω στους Τούρκους το ήμισυ της αξίας της. Θα μου κάνατε γι’ αυτό μεγάλη χάρη να μου στείλετε μια επιστολή-έκθεση, στην οποία να βεβαιώνετε ότι αν ο χρυσός θησαυρός είχε εκτεθεί στο Λονδίνο θα μπορούσε να αποτιμηθή το πολύ για 1.000 λίρες».
Μια βδομάδα αργότερα απευθύνεται και πάλι στον Newton με μια λακωνική έκκληση: «Σας ικετεύω, για όνομα του Θεού, μη πείτε σε κανένα ότι σας πρότεινα αγορά της συλλογής και την τιμή που σας ζήτησα». Ο διευθυντης του Βρεταννικού Μουσείου, που γνωρίζει τώρα τις αθλιότητες του Σλήμαν και έχει τη δυνατότητα να τον εκβιάσει με προσδοκία αντιπαροχών, απευθύνεται στον καθηγητή Ρουσόπουλο: «Μα τι κάνουν οι Αθηναίοι δικαστές; Θέλουν να δώσουν τον θησαυρό στους Τούρκους;» Ποιον θησαυρό; απαντά αγανακτισμένος ο Ρουσόπουλος. «Τον εξαφάνισε ο Σλήμαν». (Για να κερδίσει την εύνοια των ελληνικών Αρχών προσφέρεται να χρηματοδοτήσει την κατεδάφιση του φραγκικού πύργου στην Ακρόπολη.
Την ίδια περίοδο ο Γερμανός αγύρτης στρέφεται προς την αμερικανική κυβέρνηση προτείνοντας να ανταλλάξει την «τρωική» συλλογή με τον διορισμό του ως προξένου των Ην. Πολιτειών στην Αθήνα, για να συνεχίσει ανεμπόδιστος και με υψηλή προστασία τις αρχαιοκαπηλικές ανασκαφές στους ελληνικούς αρχαιολογικούς χώρους και τις απάτες του. Ακριβώς όπως ο διαβόητος πρόξενος των Ην. Πολιτειών στην Κύπρο Cesnola, που την ίδια περίπου εποχή καταρήμαξε τις αρχαιότητες της μεγαλονήσου.
Τελικά, o Σλήμαν θα κερδίσει τη δίκη. Η απόφαση του Αρείου Πάγου τον αναγνωρίζει νόμιμο κάτοχο της συλλογής και επιδικάζει ως αποζημίωση των Τούρκων το ποσό των 10.000 φράγκων. Ο αρχαιοχάπηλος θα φανεί γενναιόδωρος. Πλήρωσε 50.000 και πρότεινε στους Τούρκους να συνεχίσει τις ανασκαφές στην Τροία! Μεταφέρει αμέσως τα χρυσάφια της Τροίας από την κρυψώνα στα χρηματοκιβώτια μιας τράπεζας και την υπόλοιπη συλλογή στην κατοικία του. Σε επιστολή προς τον Newton γράφει ότι «εκατοντάδες Έλληνες, οι περισσότεροι εργάτες, αμαξάδες κ.λπ., γνώριζαν τη θέση της κρύπτης. Όλοι είχαν πληροφορηθεί πως ο Τούρκος πρεσβευτής ηταν διατεθειμένος να πληρώσει τεράστια ποσά για να αποκτήσει έστω και ένα μέρος του θησαυρού. Αλλά δεν σκέφτηκε κανείς να με προδώσει. Υπάρχει καλύτερη απόδειξη για τον εξαιρετικό χαρακτήρα του ελληνικού έθνους;». Όταν η συμπεριφορά των Ελλήνων ευνοεί τα κερδοσκοπικά και επαίσχυντα σχέδιά του πλέκει εγκώμια, όταν δεν γίνονται όργανα του, τους καθυβρίζει.
Ο Σλήμαν είναι πια μυθικό πρόσωπο. Όλοι τον θαυμάζουν. Ο μηχανισμός των υμνολογιών και της προπαγάνδας λειτουργεί υποδειγματικά. Η ελληνική κυβέρνηση, γράφει στον Newton, «με ξανακάλεσε και μου εκανε γενναιόδωρες προσφορές. Να προχωρήσω σε ανασκαφές όπου μου αρέσει». Διόλου περίεργο. Είναι γνωστή η εξαχρείωση των κυβερνήσεων εκείνης της εποχής. Αλλά ο Σλήμαν προτίμησε να συνεχίσει τις ανασκαφές στην Τροία — εκεί υπήρχε πολύ χρυσάφι. Τελικά, επειδή οι σχέσεις του με τους Τούρκους επισήμους έχουν ψυχρανθεί, στρέφει τα χρυσοθηρικά βλέμματά του στις Μυκήνες.
Για τα ιστορικά πρόσωπα της Αρχαιότητας, όπως π.χ. τον Περικλή, τον Μέγα Αλέξανδρο κ.λπ., έχουμε πλείστα στοιχεία, αγάλματα, απεικονίσεις σε νομίσματα, αναφορές αρχαίων συγγραφέων, διάφορες αρχαιολογικές ανακαλύψεις κ.ά.. Ουδέποτε όμως έχει βρεθεί κάτι από τον Οδυσσέα, τον Αχιλλέα, την Κίρκη κ.ά. ούτε και πρόκειται ποτέ να βρεθεί, γιατί τέτοιοι άνθρωποι δεν έχουν ζήσει, είναι μυθολογικά πρόσωπα. Ο Σλήμαν επέμενε να ισχυρίζεται ότι τη μια ανακάλυψε τον «θησαυρό του Πριάμου», την άλλη τη «μάσκα του Αγαμέμνονα», τον «τάφο του Οδυσσέα» και άλλων μυθολογικών προσώπων, το οποίο επιβεβαιώνει ακόμα περισσότερο την αγυρτεία του.
Για πρώτη φορά είχε επισκεφθεί τον αρχαιολογικό χώρο της Αργολίδος το 1868. Όσα γράφει στο ημερολόγιό του για εκείνη την περιήγηση που κράτησε τρεις ώρες είναι αντιγραφή από τον ταξιδιωτικό οδηγό του John Murray. Αργότερα διάβασε και το σχετικό απόσπασμα του Παυσανία (Ελλάδος Περιήγησις, II, 16, 16). Η απόφαση του Σλήμαν για ανασκαφές στις Μυκήνες ξεκίνησε μάλλον από επιτόπιες πληροφορίες για παράνομες και κρυφές ερευνες αρχαιοκαπήλων. Ο ίδιος γράφει ότι είδε μια τάφρο που είχε ανοίξει κάποιος χωρικός (Ithaque et Peloponnèse et Troie, σελ. 100).
Τον Μάρτιο του 1874 ζήτησε άδεια από τις ελληνικές Αρχές για ανασκαφές στις Μυκήνες. Και χωρίς να περιμένει απάντηση και έγκριση μίσθωσε εργάτες και άρχισε να ανοίγει τάφους. Μόλις έγινε γνωστή η θρασύτατη και παράνομη ενέργειά του, δόθηκε εντολή στον έφορο Αρχαιοτήτων Αργολίδος για άμεση επέμβαση, διακοπή της ανασκαφής και κατάσχεση των ευρημάτων. Η χορήγηση της άδειας δεν θα αργήσει —άγνωστα τα παρασκήνια και τα ανταλλάγματα— αλλά μόνο για την ακρόπολη. Η Αρχαιολογική Υπηρεσία ανέλαβε την επίβλεψη των ανασκαφών. Τα ευρήματα, σύμφωνα με τον νόμο, αποτελούσαν ιδιοκτησία του ελληνικού κράτους.
Η άδεια που παραχωρήθηκε στον Σλήμαν ήταν αόριστη. Καμία αναφορά στις προϋποθέσεις, τους όρους, τον μηχανισμό, τη μέθοδο εργασίας, τον αριθμό των εργατών, τους ελέγχους. Αυτή η αμφίλογη συμφωνία άφησε ασύδοτο τον Σλήμαν. Οι ανασκαφές έγιναν μεταξύ Αυγούστου και Δεκεμβρίου 1876. Συγκροτήθηκαν πολλά συνεργεια 120 εργατών που έσκαβαν ταυτοχρόνως σε επτά διαφορετικά σημεία με αποτέλεσμα ο έλληνας αρχαιολόγος Παν. Σταματάκης που είχε αναλάβει την επίβλεψη να μη μπορεί να παρακολουθήσει τις εργασίες. (Όλα αυτά καταγράφονταν στο ημερολόγιο του Σταματάκη που παραδόξως εξαφανίσθηκε από το Εθνικό Μουσείο. Ο Σλήμαν δεν αναφέρει πουθενά το όνομα του Έλληνα αρχαιολόγου στο βιβλίο του «Μυκήναι»!).
Κάθε προσπάθεια ελέγχου προκαλούσε τις οργίλες αντιδράσεις του Σλήμαν. Καθημερινές οι συγκρούσεις. Ο Γερμανός χρυσοθήρας επιθυμούσε να γίνονται με ταχύτητα οι ανασκαφές, σαν χωματουργικά εργα. Αντίθετα ο Έλληνας αρχαιολόγος επέμενε για μεθοδική, προσεκτική ανασκαφή, με μετρήσεις και καταγραφές. Έπρεπε να επισημανθούν πρώτα τα ελληνικά και ρωμαϊκά στρώματα και ύστερα να προχωρήσει η σκαπάνη στα προϊστορικά.
Υπήρχαν πληροφορίες ότι ο Σλήμαν είχε συμφωνήσει με τους εργάτες να πληρώνει ένα ποσό για κάθε χρυσό εύρημα με τον όρο να μείνει κρυφό από τον επόπτη αρχαιολόγο. Αυτήν ακριβως την τακτική είχε ακολουθήσει κατα τις ανασκαφές της Τροίας για να αποκρύψει όλα σχεδόν τα ευρήματα αξίας από τις τουρκικές Αρχές. Φρόντισε μάλιστα να τοποθετήσει επικεφαλής των συνεργείων τον δοκιμασμένο και λίαν έμπιστο επιστάτη που είχε χρησιμοποιήσει στο Ισαρλίκ. Κάτω από αυτές τις συνθήκες —ανεπαρκής έλεγχος και με δεδομένη τη ροπή του Σλήμαν προς την απάτη— μπορεί κανεις να αντιληφθεί το αντιεπιστημονικό πλαίσιο των ανασκαφών και την έκταση των αποκρύψεων.
Στους έξι τάφους του κύκλου Δ βρέθηκαν χρυσά αντιχειμενα 14 κιλών. Από αυτά, τα 13,4 κιλά προέρχονταν από τρεις τάφους (ΙΙΙ, ΙV και V) — τα μισά μάλιστα από ένα μόνο τάφο, τον τέταρτο. Το ερώτημα που ανέκυψε: Γιατί τόσο πλούσιοι οι τρεις τάφοι; Απαντά, ύστερα από έναν αιώνα, ο αρχαιολόγος R.Η. Simson. Σε κανένα τάφο από τους 800 μυκηναϊκούς χώρους δεν βρέθηκε ούτε το ένα δέκατο των χρυσών κοσμημάτων του τέταρτου τάφου. Κατα τον Simson όλα εξηγούνται αν αναλογισθεί κανείς πόσο ασυνείδητος ήταν ο Σλήμαν. (Επισημαίνονται και άλλες αντιφάσεις. Γράφει ότι κατέβηκε στον τάφο IV μαζί με τη σύζυγό του και εκεί, γονατιστοί και οι δυο μέσα στη λάσπη, αποκόλλησαν τα χρυσά κοσμήματα με μαχαίρια. Αλλά η σύζυγός του απουσίαζε από τις Μυκήνες κατά το άνοιγμα αυτού του τάφου, όπως προκύπτει από άλλα δημοσιεύματα).
Στις Μυκήνες συνέβη ό,τι και στην Τροία. Ο λεγόμενος «θησαυρός του Πριάμου» είναι ο μεγαλύτερος αριθμός χρυσών αντικειμένων της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού που βρέθηκε σε μια μόνο θέση της δυτικής Μ. Ασίας. Αλλά δεν έκρυβε το Ισαρλίκ τον θησαυρό. Ήταν ευρήματα του Σλήμαν από προηγούμενες ανασκαφές σε άλλες περιοχές ή από αγορές. Φαίνεται πως τα συσσωρευμένα χρυσαφικά των τριών μυκηναϊκών τάφων προέρχονταν από αλλους αρχαιολογικούς χώρους. Ο ίδιος, άλλωστε, ενώ στο ημερολόγιό του καταγράφει δύο οφιοειδή κοσμήματα με εγχάρακτες παραστάσεις δύο ίππων και δύο ανθέων, σε άλλη έκθεση εξηγεί ότι τα αγόρασε από χωρικούς της περιοχής.
Ο «θησαυρός», που είχε ανακαλύψει ο Σλήμαν στις Μυκήνες δεν ήταν του Αγαμέμνονα και της γενιάς του, αλλά άλλων βασιλιάδων, που είχαν ζήσει με εκατοντάδες χρόνια διαφορά από το τέλος της μυκηναϊκής εποχής, όταν υποτίθεται, πως έζησαν οι Ατρείδες.
«Σήμερα κοίταξα κατάματα το πρόσωπο του Αγαμέμνονα», τηλεγράφησε στον βασιλιά Γεώργιο Α’, ειδικά όταν «ανακάλυψε» ένα προσωπείο, που το ονόμασε «μάσκα του Αγαμέμνονα».
Η συγκεκριμένη μάσκα είναι μορφολογικά διαφορετική από όλες τις άλλες χρυσές μάσκες που βρέθηκαν τότε στις Μυκήνες. Πρόκειται για προσωπείο ενός ήρωα με μουστάκι σαν του Βίσμαρκ και των δύο Γουλιέλμων Ι και II, κατασκέυασμα ενδεχομένως κάποιου χρυσοχόου της εποχής του Σλήμαν.
Ο βρετανός ιστορικός Percy Gardner έλεγε πως μετά την ανακάλυψη της μάσκας κυκλοφορούσαν φήμες στην Αθήνα ότι ο Σλήμαν είχε «αλατίσει» (sic) τους τάφους.
Στο συνέδριο «Αρχαιολογία και Σλήμαν, εκατό χρόνια από το θανατό του» (έγινε στην Αθήνα τον Απρίλιο του 1990) ο αρχαιολόγος Edmund Bloedow υπογράμμισε ότι οι αφηγήσεις του Σλήμαν για τις αρχαιολογικές του έρευνες αποδείχθηκαν ψευδείς. Ο «θησαυρός του Πριάμου» είναι κατασκεύασμα απατηλό και επομένως χωρίς χρονολογική και ιστορική αξία. Στις Μυκήνες θα επαναληφθούν οι τρωικές απάτες του Σλήμαν. Παράνομες κρυφές ανασκαφές και χρυσά κτερίσματα σε μεγάλες ποσότητες που «ανακαλύπτονται» στην ακροτελεύτια φάση των ερευνών. Το 95% των χρυσών μυκηναϊκών κοσμημάτων ήρθαν στο φως κατά τις τελευταίες ημέρες των ανασκαφών.
Και οι αντιδράσεις του Τύπου; Ιδού ένα δηκτικό δημοσίευμα αθηναϊκής εφημερίδας για τις ανασκαφές των Μυκηνών που βρέθηκε στο αρχείο του Σλήμαν, αλλά χωρίς στοιχεία για το έντυπο κ.λπ.: «Νέον του κ. Σχλιέμαν έντιμον τεχνούργημα! Μετά την γενναίαν αφιέρωσιν των τρωικών αρχαιοτήτων εις το ελληνικόν έθνος, εζήτησεν από την κυβέρνησιν ημών ο φιλέλλην ούτος την άδειαν να ενεργήσει ανασκαφάς και εν τη ακροπόλει, άνευ αξιώσεώς τινος και άνευ τινός κλοπής. Αν δεν ήρπασεν εν Τροία αρχαιότητάς τινας, το απήτει αυτός ο τόπος προς ανάμνησιν της αρπαγής της Ελένης. Αλλ’ ενώ δεν είχεν αποφανθή επί της αιτήσεώς του η κυβέρνησις ημών, ο κ. Σχλιέμαν έσπευσε να προβή εις συμφωνίαν μετά εργατών, εξ ου τεκμαίρεται ότι θα προέβη και εις άλλας συμφωνίας μετα των Μουσείων της Ευρώπης, αφού δεν διέψευσε τας μετά της γαλλικής κυβερνήσεως μυστικές διαπραγματεύσεις του περί πωλήσεως των τρωικών αρχαιοτήτων. Η δε τοιαύτη ύποπτος διαγωγή του κ. Σχλιέμαν εξηνάγκασε την κυβέρνησιν ημών να τω αρνηθή την άδειαν. Αντί να πάρης, ξένε μου, τας πέτρας μας λαθραίως, με πέτρας να σε πάρωμεν σου έπρεπε ταχέως».
Ο Σλήμαν έσπευσε, όπως συνήθιζε, για να προβάλει το αρχαιολογικό του «δαιμόνιο», να ταυτίσει τα ευρήματα των μυκηναϊκών τάφων με τον Αγαμέμνονα και τη δολοφονία του από την Κλυταιμνήστρα και τον Αίγισθο! Τηλεγράφησε μάλιστα στον Γεώργιο Γλύξμπουργκ ότι ανακάλυψε τον τάφο του Αγαμέμνονος!
Οι νεότερες έρευνες σχετικά με τις αρχαιολογικές του αγυρτείες οδήγησαν στο συμπέρασμα ότι από τα περισσότερα χρυσά αντικείμενα των «θησαυρών» του άλλα βρέθηκαν σε μυστικές και απροσδιόριστες ανασκαφές, άλλα αγοράστηκαν από ιδιώτες και εμφανίσθηκαν ως δικά του ευρήματα και άλλα είναι πλαστά — υπάρχουν εξακριβωμένα στοιχεία για κατασκευή «αντιγράφων» και για «αναπαλαιώσεις» από επιδέξιους χρυσοχόους. (Επειδή οι απομιμήσεις αντικειμένων από φύλλα χρυσού ήταν εύκολες και δύσκολα ανιχνεύσιμες εκφράζεται η άποψη ότι ο Σλήμαν από πέντε αυθεντικά ευρήματα κατασκεύαζε εκατοντάδες).
Ο Άγγλος αρχαιολόγος P. Gardner έγραφε ότι η συμπεριφορά του Σλήμαν στην Αθήνα αποτελούσε καθημερινό σκάνδαλο —the subject of daily scandal— και ότι κυκλοφορούσε η φήμη πως αγόραζε αρχαιότητες, τις έθαβε και τις «ανακάλυπτε» αργότερα (Macmillan’s Magazine, Απρ. 1891, σελ. 479). Ακόμα και για τη γνησιότητα της περίφημης «μάσκας του Αγαμέμνονος» εκφράζονται αμφιβολίες.
Πάμπλουτος και τρισένδοξος ο Σλήμαν δεν διστάζει μπροστά σε καμία επαίσχυντη πράξη για να επιβεβαιώσει τη φήμη του μεγάλου αρχαιολόγου. Το «σκάνδαλο Λεονάρδου» είναι μια πτυχή των σκοτεινών του μεθόδων. Ο Λεονάρδος, διοικητής της αστυνομίας Ναυπλίου, πλούτισε ξαφνικά τον Νοέμβριο του 1876 και όλες οι ενδείξεις πείθουν πως ήταν πράκτορας του Σλήμαν. Κατα μία εχδοχή συγκέντρωνε από τους χωρικούς προϊόντα λεηλασίας τάφων της περιοχής για λογαριασμό του Γερμανού αρχαιοκάπηλου. Σύμφωνα με μια άλλη εκδοχή, την πιθανότερη, συνεργαζόταν με τον Σλήμαν στην απόκρυψη χρυσών ευρημάτων κατά τις ανασκαφές των Μυκηνών.
Τελικά, ο λεγόμενος «θησαυρός του Πριάμου» θα παραχωρηθεί από τον Σλήμαν στη Γερμανία. Προηγουμένως η «χρυσή συλλογή» θα εκτεθεί επί μια τριετία σχεδόν (1877-1880) στο Λονδίνο (στο South Kensigton Museum). Είναι άγνωστο το παρασκήνιο αυτής της χειρονομίας, της δωρεάς. Δεν εξασφάλισε ικανοποιητική τιμή στην Αγγλία; Υπήρξε μάλλον μυστική συναλλαγή με τους Γερμανούς με πλουσιότερα ανταλλάγματα; Εκείνο που έφθασε στη δημοσιότητα ήταν μόνο πως ο Σλήμαν αξίωσε να δοθεί το όνομά του στις αίθουσες που θα φιλοξενήσουν τα ευρήματά του.
Γεγονός πάντως είναι ότι οι Γερμανοί χρησιμοποίησαν τον Σλήμαν για τον εμπλουτισμό των μουσείων του Βερολίνου. Ανέθεσαν στον ανθρωπολόγο R. Virchow μυστικές διαπραγματεύσεις για τη μεταφορά στη Γερμανία της συλλογής που εκείνο τον καιρό βρισκόταν στο Λονδίνο. Ο Virchow έπεισε τον Σλήμαν να «δωρήσει» τον θησαυρό στην πατρίδα του. Τα παρασκήνια παρέμειναν ευλόγως σκοτεινά.
Για την εκχώρηση του χρυσού θησαυρού στη Γερμανία συνηγορούσε και η Ελληνίδα σύζυγός του. Γράφει ο Σλήμαν στις 13 Ιανουαρίου 1881: «Η αγαπημένη μου σύζυγος είναι ενθουσιασμένη που η τρωική συλλογή θα πάει στη Γερμανία επειδή ο Πρίγκιπας της Σαξωνίας είχε τηλεγραφήσει ότι η δωρεά αυτή στην πατρίδα θα εύρισκε θερμή αναγνώριση. Η σύζυγός μου ήταν πάντοτε της γνώμης ότι έπρεπε να κληροδοτήσω τη συλλογή στη Γερμανία. Επιθυμούσε όμως να την κρατήσει στο σπίτι ως τον θάνατό μου». Στις 19 Ιανουαρίου 1881 γράφει με υπερηφάνεια η Σοφία Σλήμαν στον Virchow: «Εγώ είχα πρώτη την ιδέα να παραχωρηθεί η τρωική συλλογή στην πατρίδα σας. Από τα πρώτα χρόνια του γάμου μας ήθελα να τον απαλλάξω από τις προκαταλήψεις που είχε κατά της Γερμανίας».
Ιλίου Μέλαθρον. Η κατοικία του Σλήμαν (έργο Τσίλλερ, σήμερα Νομισματικό Μουσείο).
Κόστισε ένα τεράστιο για τα δεδομένα της εποχής ποσό και γρήγορα έγινε σημείο αναφοράς
της κοινωνικής και πολιτιστικής ζωής της Αθήνας στο τέλος του 19ου – αρχές 20ού αιώνα.
Εγκατεστημένος ο Σλήμαν στο «Ιλίου μελαθρον» (χτίστηκε το 1878-1879 σε σχέδια του Τσίλλερ) δημιούργησε δεύτερη εξίσου πλούσια συλλογή με τα ευρήματα από τις Μυκήνες, την Τίρυνθα κ.ά. και τροφοδοτούσε αδιάκοπα τα μουσεία του Βερολίνου. Οι αρχαιότητες εξάγονταν με επίσημη άδεια της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας! (Με διάφορα τεχνάσματα απέκρυπτε την προέλευσή τους). Θα πραγματοποιήσει ανασκαφές και στον Ορχομενό. Θησαυροθηρικά πάντοτε τα κίνητρα. Ο Όμηρος αναφέρει τρία μόνο «πολύχρυσα» πτολίεθρα, το Ίλιον, τις Μυκήνες και τον Ορχομενό. «Πολύχρυσοι» οι Μυκήνες κατά τον Όμηρο. Πλούσιος ο Ορχομενός κατά τον Παυσανία. Ήταν ο τρίτος στόχος του Γερμανού χρυσοθήρα.
Το 1875 αγοράζει από τους Τούρκους το συμφωνημένο μερίδιό τους σε κοσμήματα και αγγεία από ανασκαφές, τα μεταφέρει στην Αθήνα και μετά την αποκατάστασή τους τα προωθεί στη Γερμανία. Αγόρασε επίσης το τουρκικό μερίδιο από τις ανασκαφές του 1880-1882 και έστειλε αμέσως τα ευρήματα στο Βερολίνο. Άπληστος πάντοτε για «δόξα» αξιώνει γερμανικό παράσημο για τον εαυτό του και την σύζυγό του. Θα τον τιμήσουν με κάποιο παράσημο και θα τον ανακηρύξουν επίτιμο δημότη του Βερολίνου. Για να διαφημίσει τα βιβλία του αναθέτει σε διασημότητες της εποχής —όπως ο Άγγλος Γλάδστων— τους προλόγους. Προσπάθησε να χρησιμοποιήσει και τον Βίσμαρκ για το βιβλίο του «Τροία».
Αυτόν τον λυμεώνα της αρχαιολογίας, τον αναιδή αρχαιοκάπηλο και αγύρτη, διεφθαρμένες ελληνικές κυβερνήσεις ανέβασαν στα ουράνια δοξολογώντας τον και τιμώντας τον με μια αθηναϊκή οδό.
Ακόμα και το όνομα της συζύγου του, που φωτογραφιζόταν καταστόλιστη με τα χρυσά διαδήματα και περιδέραια του «θησαυρού του Πριάμου», έδωσαν σε δύο αθηναϊκές οδούς!
Στην είσοδο της μυκηναϊκής αίθουσας του Αρχαιολογικού Μουσείου έχουν στηθεί οι προτομές του Σλήμαν και της συζύγου του. Το 1976 κυκλοφόρησε σειρά γραμματοσήμων προς τιμήν του!
Δεν έλειψαν φυσικά και οι υμνωδοί και συνήγοροι του ανενδοίαστου Γερμανού χρυσοθήρα. Ο σύγχρονός του και θαυμαστής του, Αλ. Ραγκαβής, θεωρεί λογική και έντιμη πράξη τη «δωρεά» του θησαυρού του στη Γερμανία. «Είχεν έλθει εις Αθήνας μετά των ανεκτιμήτων θησαυρών ους ανεύρε και προσέφερεν εις το Δημόσιον, προσέτι πρόθυμος κηρυχθείς να οικοδομήση και ιδιαίτερον δι’ αυτούς μουσείον επί τη μόνη απαιτήσει του να μείνη διευθυντής αυτός εν όσω έζη. Ου μόνον η πρότασις αύτη δεν ενεκρίθη, αλλά και 40.000 δρ. ας έδωκε δια κατεδάφισιν του μεσαιωνικού πύργου των Προπυλαίων δεν εγένοντο δεκταί επί τω λόγω δήθεν ότι κατεδολιεύθη τους Τούρκους… Κατ’ αντίθεσιν δε της προς αυτόν διαγωγής της ελληνικής κυβερνήσεως, εν Αγγλία έλαχε πλείστων περιποιήσεων όταν έφερε να δείξει εκεί τα Τρωικά ευρήματα, εν δε Γερμανία ότε προσέφερε αυτά, και δια παρασήμου ταξιαρχών ετιμήθη και επίτιμος πολίτης του Βερολίνου ανεγνωρίσθη».
Προκαλεί κατάπληξη —και φρίκη— η ελαφρότητα και το γελοίο της επιχειρηματολογίας και συνηγορίας του Ραγκαβή υπέρ του Σλήμαν. Η ελληνική κυβέρνηση απέφυγε τις επίσημες συναλλαγές με τον Σλήμαν επειδή γνώριζε την αγυρτεία του ανδρός και φοβόταν εμπλοκή στις ελληνοτουρκιχές σχέσεις. Το ενδιαφέρον των Άγγλων είχε αποκλειστικά αρχαιοκαπηλικά κίνητρα. Τα «τιμητικά» αντίδωρα για τον «θησαυρό του Πριάμου» αποτελούν την επίφαση και τη στιλπνή επιφάνεια που κρύβουν άγνωστα παρασκήνια και τρισάθλιες συναλλαγές.
Πάμπλουτος, μεγαλομανής και ματαιόδοξος ο Σλήμαν καλλιεργούσε τη φήμη του με καινούργιες επινοήσεις. Κατά την παραμονή του στην Αθήνα έγινε το μέγα και θαυμαστό αξιοπερίεργο. Ένα περιοδικό μάλιστα τον θεωρεί εξίσου ένδοξο με τον… Παρθενώνα! «Οι επισκεπτόμενοι τας νεωτέρας Αθήνας, εκτός του Παρθενώνος έχουσι να θαυμάσωσι και τον μέγαν αρχαιολόγον διδάκτορα Σχλείμαν, όστις εγκατεστάθη πρό ετών εν Αθήναις ως γνήσιος απόγονος του Περικλέους»! (Εστία, 1883, σελ. 789).
Το μέγαρο που έχτισε στο κέντρο της πρωτεύουσας ξεχείλιζε από τις αρχαιότητες. Αλλά ήταν και το διαφημιστικό στρατηγείο του. Ο συντάκτης του περιοδικού που συνομίλησε με τον Σλήμαν στο ανάκτορό του περιγράφει έκθαμβος μερικά επιδεικτικά σύμβολα της μεγαλομανίας του Σλήμαν:
«Άνω του ανωφλίου κρέμαται φωτογραφία της κυρίας Σχλείμαν φερούσης εγχώριον ελληνικόν ένδυμα και επί της κεφαλής χρυσούν διάδημα εκ των εν Τροία ευρεθέντων (σελ. 679)… Αλλά το μάλλον ενδιαφέρον εκ των θησαυρών του διδάκτορος είναι ο κατάλογος των φαγητών (menu) του προς τιμήν αυτού εν τη πόλει του Βερολίνου δοθέντος γεύματος. Είναι δε ελληνιστί γεγραμμένος. Πέριξ αυτού αλληγορική τις εικών παριστά τον ανακαλύψαντα την Τροίαν (τον Σλήμαν) καθήμενον επί του θρόνου του Πριάμου, εν μεν τη δεξιά κρατούντα σκαπάνην, έμβλημα κατάλληλον των κόπων του, εν δε τη αριστερά τεταμένη μικρογραφίαν της θεάς Νίκης, ήτις κλίνει προ αυτού ίνα θέση στέφανον ελαίας έμπροσθεν. Άρκτος κράζουσα εις τους πόδας του αντιπροσωπεύει την πόλιν του Βερολίνου» (σελ. 791).
Ο Σλήμαν πέθανε στη Νάπολη και η σορός του μεταφέρθηκε στην Αθήνα. Κηδεύτηκε κι ενταφιάστηκε στο Α΄ Νεκροταφείο ως εθνικός ευεργέτης της Ρωμιοσύνης.
Με όλα του τα ψέματα και τις αγυρτείες είχε συμβάλλει αποφασιστικά στην ενδυνάμωση πολλών εθνικών μύθων / φαντασιώσεων και είχε επεκτείνει το εθνικό φαντασιακό των ρωμιών ως τα βάθη της προϊστορίας, χάρη στην ιερή κληρονομιά των φαντασιακών προγόνων τους αχαιών, οι οποίοι είχαν κάποτε κατακτήσει την Τροία και τα πλούτη της.
Ο τάφος του μοιάζει με αρχαίο ελληνικό ναό. Πρόκειται για αμφιπρόστυλο ναΐσκο με ζώνη παραστάσεων από τον τρωικό κύκλο, έργο του Τσίλλερ.
Θεωρείται και «επιφανής φιλέλλην» ο Σλήμαν. Και ιδού η απόδειξη: «Ο θυρωρός όστις ωνομάζετο Δημήτριος μετωνομάσθη Βελλερεφόντης, ο κηπουρός Πρίαμος, ο Ιπποκόμος Κάλας, η προηγουμένη παιδαγωγός Εκάβη, η παρούσα Δανάη, η ετέρα πρώην τοιαύτη Άννα ωνομάσθη Πολυξένη» (σελ. 792). Ο Αλ. Ραγκαβής μας πληροφορεί επίσης ότι ο Σλήμαν είχε δώσει ελληνικά ονόματα στις δυο ξένες παιδαγωγούς. Την Γαλλίδα βάφτισε Αντιγόνη και την Αγγλίδα Ηραία. Έναν υπηρέτη τον ονόμασε Οιδίποδα.
Το θλιβερό είναι πως υπάρχουν και σήμερα υπερασπιστές του βάρβαρου Γερμανού αρχαιοκάπηλου, μ’ όλο που έχει αποκαλυφθεί ολότελα η αγυρτεία του.
Σημείωση:
Το παραπάνω κείμενο είναι απόσπασμα από το βιβλίο του Κυρ. Σιμόπουλου: «Η λεηλασία και καταστροφή των ελληνικών αρχαιοτήτων», έκδ. «Πιρόγα».
Ο τίτλος, οι υπότιτλοι (μπλε γράμματα) και η εικονογράφηση έγιναν με μέριμνα της «Ελεύθερης Έρευνας».
Διαβάστε ακόμα στην «Ελεύθερη Έρευνα»:
Ομηρικό ιδεολόγημα
(Η αρχαιολογία της ιδεολογίας στον Σλήμαν και τον Έβανς).
